Σχολικός εκφοβισμός (bullying)

Με αφορμή την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς θα ήθελα να ανοίξω ένα σημαντικό και πιο επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε θέμα, το οποίο βέβαια δεν έχει άμεση σχέση με την αναπηρία. Πρόκειται για τον σχολικό εκφοβισμό ή αλλιώς bullying. Με τον όρο εκφοβισμό εννοούμε την χρήση βίας από ένα παιδί προς ένα άλλο με σκοπό την πρόκληση πόνου και αναστάτωσης.

Με τον όρο βία νοείται η οποιαδήποτε μορφή βίας όπως

• σωματική (σπρωξιές, κλωτσιές, μπουνιές κ.α.),
• συναισθηματική (σκόπιμη απομόνωση του θύματος, απειλές κ.α.),
• λεκτική (βρίσιμο, ειρωνεία, διάδοση ψευδούς φήμης κ.α.),
• σεξουαλική (ανεπιθύμητο άγγιγμα, απειλές κ.α.) και
• ηλεκτρονική (προσβλητικά και απειλητικά μηνύματα μέσω email, chat room, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.α.).

Γενικά, το ποσοστό των παιδιών που πέφτουν θύματα κυμαίνεται μεταξύ 6-50%, ενώ το ποσοστό των μαθητών που εκφοβίζουν κυμαίνεται μεταξύ 3-23%. Τα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι και στην Ελλάδα το φαινόμενο της θυματοποίησης κυμαίνεται στα ίδια ποσοστά με εκείνα των ευρωπαϊκών σχολείων. Σε έρευνα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, οι μαθητές της έρευνας δήλωσαν, σε ποσοστό 29,4%, ότι υπήρξαν μάρτυρες διαφόρων μορφών βίας. Επίσης, σύμφωνα με τη διεθνή έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής, τα ποσοστά θυματοποίησης για τους μαθητές πρώτης και μέσης εφηβικής ηλικίας στην Ελλάδα κυμαίνονται μεταξύ 34-39% αντίστοιχα.

Πως μπορεί να καταλάβει ένας γονιός αν το παιδί του έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού;

Το παιδί επιστρέφει στο σπίτι με σκισμένα ρούχα ή πεινασμένο ή με κατεστραμμένα βιβλία. Ζητάει ή κλέβει χρήματα (για να τα δώσει στον εκβιαστή). Είναι ανεξήγητα επιθετικό, παράλογο, επιτίθεται σε άλλα παιδιά ή στα αδέρφια του. Φοβάται να χρησιμοποιήσει το κινητό ή το email του, φοβάται να πάει μόνο στο σχολείο. Κάνει κοπάνες από το σχολείο και πέφτει η σχολική του επίδοση. Έχει χαμηλή αυτοπεποίθηση, τραυλίζει, δεν τρώει καλά, έχει εφιάλτες.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς του θύματος;

Είναι σημαντικό να μιλάτε καθημερινά με το παιδί σας και να ζητάτε να μαθαίτε τα νέα του από το σχολείο. Τα παιδιά συνήθως φοβούνται ή ντρέπονται να μιλήσουν για τον εκφοβισμό και αποσιωπούν. Προσέξτε μήπως εντοπίσετε κάποιο από τα παραπάνω σημάδια και μην τα αμελήσετε υποστηρίζοντας ότι "δεν είναι τίποτα" ή ότι "έτσι θα γίνει σκληρός". Τονώστε την αυτοπεποίθησή του και εξηγήστε του ότι δεν φταίει αυτό. Ενθαρρύντε το να είναι ειλικρινές μαζί σας και δώστε προσοχή σε ότι σας λέει. Διδάξτε του να  λέει "ΣΤΑΜΑΤΑ", "ΔΕΝ ΘΕΛΩ ΝΑ ΜΟΥ ΤΟ ΚΑΝΕΙΣ ΑΥΤΟ" και να ζητά βοήθεια. Εκπαιδεύστε το παιδί σας στην σωστή χρήση του κινητού τηλεφώνου και του διαδικτύου. Απασχολήστε το παιδί σας με άλλες ομαδικές δραστηριότητες όπου θα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει νέους φίλους. Μιλήστε στον δάσκαλο για τις ανησυχίες και τα στοιχεία που έχετε μαζέψει. Κινητοποιήστε και τους άλλους γονείς. Συμμετέχετε στις συναντήσεις του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων και φέρτε στην συζήτηση το θέμα. Αν το παιδί το χρειαστεί, ζητήστε ψυχολογική υποστήριξη από τον κατάλληλο επαγγελματία. Αν το παιδί σας τραυματιστεί, ενημερώστε την αστυνομία και το σχολείο και απαιτείστε από το σχολείο να ενημερώσει τους γονείς του θύτη. Αν η κατάσταση συνεχίζει στο σχολείο, αλλάξτε σχολείο και σιγουρευτείτε ότι το νέο θα είναι ένα ασφαλές περιβάλλον για το παιδί σας.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς του θύτη;

Σταματήστε αμέσως την επιθετική συμπεριφορά του παιδιού σας μόλις την αντιληφθείτε. Εφαρμόστε σταθερά όρια και ποινές, που δεν περιλαμβάνουν σωματική τιμωρία. Αν χρησιμοποιήσετε το "ξύλο" ως μέσο διαπαιδαγώγησης, τότε ουσιαστικά ενισχύεται την επιθετικότητα του παιδιού σας. Συζητήστε μαζί του για το τι του συμβαίνει και εξηγήστε του γιατί είναι κακό να είμαστε βίαιοι απέναντι στους άλλους. Αποθαρρύνετε όλα τα μέλη της οικογένειας από το να χρησιμοποιούν μεθόδους βίας στην επίλυση των μεταξύ σας συγκρούσεων, ενώ διδάξτε άλλες πιο υγιείς μεθόδους. Επαινείτε το παιδί σας κάθε φορά που φέρεται φιλικά και με σεβασμό σε άλλα παιδιά, προσπαθείτε να του δίνετε πρωτοβουλίες και ευθύνες και εντάξτε το σε ομαδικές δραστηριότητες, όπως στον εθελοντισμό. Αν συνεχίζει να επιμένει στην χρήση βίας, συμβουλευτείτε κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Τι μπορεί να κάνει ο εκπαιδευτικός;

Ευθύνη του εκπαιδευτικού είναι η ασφάλεια των παιδιών εντός του σχολικού χώρου. Ενημερώστε τους μαθητές για το φαινόμενο και εξηγήστε τους πως πρέπει να αναφέρουν κάθε φαινόμενο βίας που παρατηρούν. Αναρτήστε στην τάξη σας ένα σύνολο κανόνων που όλοι οφείλουν να σέβονται διαφορετικά θα υπάρξουν ποινές (όχι σωματική τιμωρία). Δημιουργήστε κουτί παραπόνων, όπου τα παιδιά ανώνυμα θα καταθέτουν τα όσα συμβαίνουν. Η επακόλουθη συζήτηση θα ενισχύσει την υπευθυνότητα των μαθητών. Διδάξτε τεχνικές επίλυσης των διαφορών και ενισχύστε την αυτοπεποίθηση. Μιλήστε στο θύμα και στον θύτη ιδιαιτέρως και προσπαθήστε να μάθετε τι ακριβώς συνέβη. Προσπαθήστε να σπάσετε την κλίκα των εκφοβιστών και να προσανατολίσετε τα παιδιά σε άλλες πιο δημιουργικές δραστηριότητες.

Συνεργασία γονέων-εκπαιδευτικών

Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει μέσω συναντήσεων να ενημερώνουν πλήρως για το φαινόμενο. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να πληροφορούν τους γονείς για τις συμπεριφορές εκείνες που απαρτίζουν το bullying, για τους οικογενειακούς παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξή του, για τα προειδοποιητικά σημάδια που θα τους βοηθήσουν να εντοπίσουν τόσο τον θύτη, όσο και το θύμα και για τις ενέργειες στις οποίες πρέπει να προβούν για να το αντιμετωπίσουν. Επίσης, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να προσεγγίζουν τους γονείς για πληροφορίες και να τους συμβουλεύονται όποτε ανησυχούν ή είναι μπερδεμένοι για την συμπεριφορά κάποιου μαθητή.

Παρατηρητές/ μάρτυρες

Ωστόσο, υπάρχει και μια τρίτη ομάδα στο φαινόμενο του εκφοβισμού. Οι παρατηρητές ή μάρτυρες. Στον όρο παρατηρητές περιλαμβάνονται όλοι αυτοί οι οποίοι δεν είναι θύτες ή θύματα εκφοβισμού, αλλά ξέρουν ότι συμβαίνει ο εκφοβισμός. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, ο ρόλος των μαρτύρων είναι καθοριστικός για το σπάσιμο του κύκλου του σχολικού εκφοβισμού. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων εκφοβισμού, όμως, οι παρατηρητές δεν μιλάνε. Γιατί;

• Πλουραλιστική άγνοια. Κοιτάει να δει πως θα αντιδράσουν οι άλλοι. Εάν κανείς δεν αντίδραση, τότε η κατάσταση ερμηνεύεται ως ακίνδυνη και δε δίδεται βοήθεια.
• Αναστολή λόγο θεατών. Οι άνθρωποι δεν θέλουν να γελοιοποιούνται δημοσίως από υπερβολικές αντιδράσεις σε καταστάσεις φαινομενικά ασφαλείς. Μπορεί να πιστεύουν ότι οι άλλοι παριστάμενοι είναι πιο αρμόδιοι να παρέμβουν και ότι η παρέμβασή τους θα είναι ανώφελη. Φοβούνται επίσης την προσβολή από άλλους πιο αρμόδιους παριστάμενους και την κατηγορία για πιθανή επιζήμια βοήθεια. 
• Διάχυση ευθύνης. Όταν είναι άλλα άτομα παρόντα, οι παριστάμενοι πιστεύουν ότι κάποιοι άλλοι θα βοηθήσουν την κατάσταση.

Οι παριστάμενοι θα πρέπει να κατανοήσουν ότι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Με την μη παρέμβαση ενισχύουν την διατήρηση του φαινομένου του εκφοβισμού. Επίσης είναι σημαντικό να δημιουργηθούν δεσμολι μεταξύ μαρτύρων και πιθανών θυμάτων. Για παράδειγμα, μπορεί να δημιουργηθεί μια επιτροπή καλωσορίσματος από παιδιά με στόχο να ξεναγήσουν το νέο μαθητή στο σχολείο και να του προσφέρουν συντροφιά τις πρώτες μέρες. Έτσι δίνεται προβάδισμα στο παιδί και χρόνος για την δημιουργία φιλικών σχέσεων που μπορούν να το προστατέψουν από τις επιθέσεις σχολικού εκφοβισμού. Ένα άλλο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι όταν οι μεγαλύτερες τάξεις υιοθετούν μικρότερες και τις βοηθούν σε διάφορες δραστηριότητες. Εντούτοις, τονίστε στους μαθητές να “μην εκφοβίζουν τους εκφοβιστές!”. Έτσι, φτάνουν στο σημείο να γίνονται και οι ίδιοι εκφοβιστές! Οφείλουν να υποστηρίξουν το θύμα, θα πρέπει, όμως, πάντα να αφήνουν περιθώριο στον εκφοβιστή να διατηρήσει καθαρό το πρόσωπό του, είτε χρησιμοποιώντας το χιούμορ, είτε ενθαρρύνοντας τον να τους ακολουθήσει. “Να είναι ασφαλείς και να ζητάνε βοήθεια!”.