Κινήματα αυτοβοήθειας χρηστών υπηρεσιών της ψυχικής υγείας

Το παραδοσιακό ψυχιατρικό μοντέλο αντιμετώπισης των ψυχικών παθήσεων έχει δεχθεί διαχρονικά εντονότατη κριτική, δημιουργώντας νέους προβληματισμούς και εναλλακτικές προσεγγίσεις. Ήδη από τη δεκαετία του '60 παρατηρούνται διάφορα κινήματα αυτοβοήθειας ως εναλλακτικές απαντήσεις στις αδυναμίες των επίσημων κρατικών κοινωνικών πολιτικών. Το κίνημα χρηστών των υπηρεσιών ψυχικής υγείας έχει τις ρίζες του σε μια σειρά από κοινωνικά φαινόμενα, όπως τα κινήματα για τα πολιτικά και τα κοινωνικά δικαιώματα, την κρίση του ασύλου και του ιατρικού μοντέλου, την ανάπτυξη της αυτοβοήθειας και την αντι-ψυχιατρική.

Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές μορφές πολιτικής συμμετοχής, τα νέα κοινωνικά κινήματα παλεύουν ενάντια στις κυρίαρχες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, μέσω της προώθησης της συμμετοχής, της αυτο-συνηγορίας, της αυτο-οργάνωσης και της ανάπτυξης εναλλακτικών μοντέλων κατανόησης που σέβονται την διαφορετικότητα των ίδιων των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό αυτών των κινημάτων είναι ότι αποτελούνται από άτομα που βιώνουν κοινωνική καταπίεση και στοχεύουν στο να επαναπροσδιορίσουν την εμπειρία τους μέσα από μη παθολογικά πλαίσια. Άρρηκτο τμήμα αυτών των κινημάτων αποτελεί η έμφαση στα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Η πάλη για την ανάκτηση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων ενάντια στον καταναγκασμό και τον εγκλεισμό αποτέλεσε σχεδόν αποκλειστικά το στόχο των πρώτων μορφών του κινήματος. Στον χώρο της ψυχικής υγείας ο αυτο-προσδιορισμός οδήγησε στην αντικατάσταση του ιατρικού μοντέλου με πλαίσια κατανόησης και δράσης που δεν παθολογικοποιούν και που καθιστούν δυνατές εναλλακτικές δυνατότητες. Ενάντια στο ιατρικό μοντέλο, οι οργανώσεις χρηστών υποστηρίζουν πως η προώθηση της έννοιας του πολίτη συνεπάγεται την αναγνώριση του ρόλου τόσο των διαπροσωπικών όσο και των δομικών κοινωνικών παραγόντων, όπως η κοινωνική τάξη, η φτώχεια, το φύλο και η φυλή, στην εκδήλωση και την επιδείνωση της ψυχικής ασθένειας. Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο, οι πηγές του ψυχικού πόνου έχουν να κάνουν με κοινωνικές ανισότητες που σχετίζονται με την κοινωνική τάξη, τη φυλή, το φύλο, την κοινωνική αποστέρηση, τη φτώχεια και συντηρούνται από φαινόμενα όπως ο κοινωνικός στιγματισμός, οι διακρίσεις στην εργασία και άλλους κοινωνικούς τομείς και οι ακατάλληλες θεραπείες.  Επομένως, στόχος των παρεμβάσεων θα πρέπει να είναι όχι η θεραπεία των συμπτωμάτων, αλλά η διαμόρφωση μιας μη-παθολογικής κοινωνίας, δίχως εμπόδια και περιορισμούς.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει μια διάκριση και αποσαφήνιση μεταξύ των όρων "αυτοβοήθεια". "ομάδες αυτοβοήθειας" και "κινήματα ομάδων αυτοβοήθειας". Η πρώτη έννοια συνδέεται περισσότερο με την ατομική υπευθυνοποίηση, δηλαδή με την ενεργοποίηση και την χρησιμοποίηση των δικών μας ικανοτήτων για την αντιμετώπιση προσωπικών προβλημάτων. Ο δεύτερος όρος έχει ευρύτερη ερμηνεία και αναφέρεται σε ομάδες ατόμων με παρόμοια προβλήματα (π.χ. αλκοολικοί, εξαρτημένα άτομα κ.τ.λ.) που επικεντρώνονται στην ενεργοποίηση του ατόμου μέσα από την από κοινού επεξεργασία βιωμάτων και την επίλυση προβλημάτων. Τέλος, ο τρίτος όρος αναφέρεται σε μια ευρύτερη κριτική κοινωνική προσέγγιση. Εδώ η αυτοβοήθεια δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μια στιγμή μόνο στην προσπάθεια βελτίωσης των συνθηκών που συνιστούν το πρόβλημα.

Υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι ομάδων αυτοβοήθειας:

• Οι αμιγείς ομάδες αυτοβοήθειας που συντίθενται μόνο από τους άμεσα ενδιαφερόμενους και παρουσιάζουν ομοιογένεια σε σχέση με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, τα κίνητρα και τους στόχους. Ιστορικά οι ομάδες αυτές αποτέλεσαν τις πρώτες στο χώρο της αυτοβοήθειας (π.χ. Ανώνυμοι Αλκοολικοί, Πρώην Χρήστες Ναρκωτικών Ουσιών κ.α.)
• Οι ομάδες που συνεργάζονται με ευαισθητοποιημένους πολίτες (επαγγελματίες) οι οποίοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους μέσω εθελοντισμού.
• Οι μικτές ομάδες (άμεσα ενδιαφερόμενοι και επαγγελματίες) με τη συμμετοχή αμειβομένων επαγγελματιών και την χρησιμοποίηση των υπηρεσιών τους.

Κοινές παραδοχές μεταξύ των διαφορετικών κινημάτων είναι η αντίθεση στις κυρίαρχες κοινωνικές απόψεις σχετικά με την ψυχική ασθένεια, η καταπολέμηση του στιγματισμού, του αποκλεισμού και της καταπίεσης, ο αγώνας για την κατοχύρωση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, η πίστη στην αυτο-συνηγορία, την αυτο-οργάνωση, την αυτοβοήθεια και τη συλλογική δράση και η πίστη στην αξία της εμπειρίας και στις ικανότητες των ατόμων που έχουν διαγνωσθεί με ψυχικές ασθένειες.

Κύριες δραστηριότητες των κινημάτων αυτών είναι η αυτο-βοήθεια και η κοινωνική υποστήριξη, η προώθηση της εμπλοκής των χρηστών στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η εκπαίδευση και η κατάρτιση, η πληροφόρηση, η αυτο-συνηγορία και η οργάνωση εκστρατειών για μια ποικιλία ζητημάτων που σχετίζονται με την ψυχική υγεία.

Διαφέρουν, ωστόσο, ως προς το βαθμό που αποδέχονται ή απορρίπτουν το ιατρικό μοντέλο, ως προς το βαθμό που στοχεύουν στη βελτίωση ή την αντικατάσταση των υπαρχουσών υπηρεσιών ψυχικής υγείας και ως προς το βαθμό που περιλαμβάνουν μη-χρήστες και επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Στη βάση αυτή έχει γίνει μια διάκριση μεταξύ ενός ριζοσπαστικού αντιψυχιατρικού κινήματος και ενός ρεφορμιστικού καταναλωτικού κινήματος. Το πρώτο κίνημα δεν δέχεται καθόλου το ιατρικό μοντέλο και την συνεργασία με τους επαγγελματίες, ενώ επιζητά την αντικατάσταση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας από υπηρεσίες που ελέγχονται από χρήστες. Τα μέλη αυτού του κινήματος χαρακτηρίζονται ως "πρώην ασθενείς", "αποδέκτες" και "επιζήσαντες". Αντίθετα οι όροι "καταναλωτές", "πελάτες" και "ασθενείς" περιγράφουν όσους ανήκουν στο δεύτερο κίνημα και αποδέχονται το ιατρικό μοντέλο της ψυχικής ασθένειας και τις παραδοσιακές θεραπευτικές τεχνικές κι επιδιώκουν βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος.

Η εμβέλεια των οργανώσεων αυτών ποικίλει: τοπικές, περιφερειακές, εθνικές ή διεθνείς.

Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι τα κινήματα αυτοβοήθειας στο χώρο της ψυχικής υγείας συνέβαλλαν σημαντικά στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ενδιαφερομένων παρά του ότι ο τομέας αυτός παρουσιάζει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ενώ σε άλλες περιπτώσεις πολιτών ή ομάδων, τα κινήματα πίεσης επιτυγχάνουν επαρκή ευαισθητοποίηση (π.χ. σε περιπτώσεις παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων), δεν συμβαίνει το ίδιο με τους ψυχικά πάσχοντες. Σε κάθε ψυχιατρικό ίδρυμα, σε κάθε χώρα γίνονται παραβιάσεις των πολιτικών δικαιωμάτων των έγκλειστων, ανεξάρτητα από το αν υπάρχουν ειδικές νομοθεσίες που καλούνται να δράσουν ανασταλτικά σε αυτές. Το πρόβλημα λοιπόν της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων δεν είναι μόνο ζήτημα πολιτικό-κοινωνικό αλλά και επιστημονικό. Ο αποκλεισμός συντηρείται μόνο με ιστορικά ξεπερασμένα επιστημονικά παραδείγματα και αναχρονιστικά κοινωνικά κριτήρια. Στην Ελλάδα, πέρα από ορισμένες κατά περιόδους βελτιώσεις της ψυχιατρικής νομοθεσίας, δεν έχουμε ακόμη θεσπίσει ανεξάρτητους φορείς που θα μπορούν να παρεμβαίνουν για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.

Παρακάτω δίνονται οι ιστοσελίδες ορισμένων κινημάτων αυτοβοήθειας:

Schizophrenic Anonymous
Recovery Inc
International Center for Clubhouse Development
Fountain House
National Voices Forum
European Network of (Ex-) Users and Survivors of Psychiatry