Η πορεία της ψυχιατρικής εξέλιξης στον ελληνικό χώρο θα πρέπει να αξιολογηθεί υπό το πρίσμα των γενικότερων κοινωνικοοικονομικών και πολιτικών εξελίξεων στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Δεδομένου ότι η ελληνική ιστορία είναι μια ιστορία διαρκούς εξάρτησης από ξένες δυνάμεις, είναι δύσκολο να μιλήσουμε για ανεξάρτητη εθνική ανάπτυξη. Μάλιστα, όπως έχει αναφερθεί και σε παλαιότερα άρθρα ("Ιστορική αναδρομή της ψυχιατρικής στην Ελλάδα" και "Ιστορική αναδρομή της ειδικής αγωγής"), η πορεία αντιμετώπισης των ατόμων με αναπηρία στην Ελλάδα ακολουθούσε πάντα βραδύτερους ρυθμούς σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες.
Η περίοδος μετά την σύσταση του νέου ελληνικού κράτους είναι και η περίοδος όπου εμφανίζεται επίσημα η ψυχιατρική στην Ελλάδα. Η κυρίαρχη προσέγγιση είναι η ίδια με αυτήν στην Ευρώπη, δηλαδή η βιολογική/οργανική προσέγγιση της ψυχικής ασθένειας. Η δημόσια ιδρυματική περίθαλψη χαρακτηρίζεται από την λογική της αναπαραγωγής των ασύλων για την επίλυση του προβλήματος της υπερπλήρωσης των ψυχιατρείων (μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του '80). Οι υποτυπώδεις υποδομές, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και περίθαλψης που επικρατούν, οδηγούν στην απομόνωση, στην καθήλωση, στην ηλεκτροσπασμοθεραπεία και στην φαρμακευτική θεραπεία. Σταδιακά αρχίζουν να ακούγονται εντονότερες οι φωνές διαμαρτυρίας, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζονται οι πρώτες μελέτες για την ιδρυματική ψυχιατρική περίθαλψη και τις συνθήκες διαβίωσης στα ψυχιατρεία. Έτσι, ξεκινάει μια συστηματική προσπάθεια καταγγελίας των συνθηκών και ενημέρωσης της ευρύτερης κοινής γνώμης.
Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτέλεσε ένα σημαντικό γεγονός για αυτό που από το 1984 θα χαρακτηρισθεί ως "ψυχιατρική μεταρρύθμιση". Στις 26 Μαρτίου 1984 υιοθετήθηκε από το ελληνικό κράτος ο Κανονισμός του Συμβουλίου 815/84 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος προέβλεπε έκτακτη οικονομική στήριξη για την μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής περίθαλψης στην Ελλάδα. Σχεδιάστηκε, έτσι, ένα νέο πρόγραμμα για την ανάπτυξη δομών και υπηρεσιών που στόχευαν στην κοινωνική ένταξη των ψυχικά ασθενών και στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους στα δημόσια ψυχιατρεία. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν νέες μορφές υπηρεσιών ψυχικής υγείας, όπως εξωτερικά ιατρεία, κέντρα ψυχικής υγείας, ψυχιατρικές μονάδες εντός των γενικών νοσοκομείων, ξενώνες κ.α.
Προκειμένου, ωστόσο, να εξασφαλιστεί η συνέχιση αυτών των δομών μετά το πέρας της χρηματοδότησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση (τέλη 1995), το Υπουργείο Υγείας ανέλαβε την δημιουργία ενός πιο μακροπρόθεσμου προγράμματος για την διατήρηση των ψυχιατρικών μεταρρυθμίσεων. Έτσι, αναπτύχθηκε το δεκαετές πρόγραμμα (2000-2009) με την ονομασία "Ψυχαργώς". Το όνομα προέρχεται από τη μυθολογική "Αργώ" και την επιστροφή του χρυσόμαλλου δέρατος, συμβολίζοντας με αυτό τον τρόπο την επιστροφή των ψυχικά ασθενών στην κοινωνία μέσω της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Το πρόγραμμα χωρίστηκε σε τρεις περιόδους: 1) Α' φάση (2000-2001), 2) Β' φάση (2001-2009) και 3) Γ' φάση (2010-2020).
Α' Φάση: Οι ενέργειες της πρώτης φάσης ήταν η βελτίωση των δομών (μέσω της εκπαίδευσης των εκπαιδευτών), η βελτίωση των υποδομών και η βελτίωση των δεξιοτήτων των ψυχικά ασθενών. Μέχρι το τέλος του 2001 είχαν γίνει: 92 ξενώνες, 14 οικοτροφεία, 94 προστατευόμενα διαμερίσματα, 1 οικοτροφείο για αυτιστικά άτομα, 1 ξενώνας για πρόσφυγες ψυχικά ασθενείς, 75 εργαστήρια κατάρτισης ψυχικά ασθενών. 1 κέντρο ημέρας για ψυχικά ασθενείς μουσουλμανικού θρησκεύματος, 6 νέα ψυχιατρικά τμήματα εντός των γενικών νοσοκομείων, κατάρτιση 973 ασθενών που διέμεναν εντός των ψυχιατρείων, διαμονή σε εξωνοσοκομειακές δομές 769 ασθενών και πρόσληψη 1200 ατόμων για την στελέχωση των νέων δομών.
Β' Φάση: Για την περίοδο 2001-2010 προβλέφθηκε η ανάπτυξη δομών με βάση τις αρχές της τομεοποίησης και της κοινοτικής ψυχιατρικής. Δόθηκε έμφαση στην αποιδρυματοποίηση, την κοινωνική επανένταξη, την πρωτοβάθμια φροντίδα και την εξωνοσοκομειακή περίθαλψη. Η ανάπτυξη ενός τομεοποιημένου δικτύου μονάδων ψυχικής υγείας, όπως κέντρων ψυχικής υγείας, κέντρων ημέρας, μονάδων επαγγελματικής επανένταξης κ.τ.λ., βοηθά στην πρόληψη και στην άμεση παρέμβαση, με στόχο την κοινωνική επανένταξη των ψυχικά ασθενών. Η ανάπτυξη εξωνοσοκομειακών δομών στέγασης (ξενώνες, οικοτροφεία και προστατευόμενα διαμερίσματα) εξασφαλίζει το βασικό δικαίωμα στην αξιοπρεπή διαβίωση στην κοινότητα. Την περίοδο αυτή είχαν γίνει: 30 ψυχιατρικά τμήματα εντός των γενικών νοσοκομείων, 34 Κέντρα Ψυχικής Υγείας, 27 Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας, 50 Κέντρα Εξειδικευμένης Περίθαλψης (Κέντρα Ημέρας, Κέντρα για Άτομα με Διαταραχές Αυτιστικού Τύπου και Κέντρα για την αντιμετώπιση της νόσου Αλτσχάιμερ), 553 Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης (Στεγαστικές Δομές, Μονάδες Επαγγελματικής Αποκατάστασης και Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί). 23 Μονάδες Ψυχικής Υγείας για Παιδιά και Εφήβους (Παιδοψυχιατρικά Τμήματα εντός των Γενικών Νοσοκομείων, Μονάδες Αυτισμού για Παιδιά και Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα).
Γ' Φάση: Για την περίοδο 2010-2020 δημιουργήθηκε μια ομάδα προκειμένου να εκπονήσει το νέο σχέδιο δράσης. Το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει τρεις άξονες. Ο πρώτος αφορά τον προγραμματισμό δράσεων για την ανάπτυξη δομών στην κοινότητα και την κάλυψη των αναγκών του τομέα της ψυχικής υγείας ανά επίπεδο νομού. Ο δεύτερος άξονας αναφέρεται σε δράσεις για την προαγωγή της ψυχικής υγείας του γενικού πληθυσμού και την πρόληψη. Ο τρίτος άξονας περιλαμβάνει δράσεις που αφορούν την οργάνωση του συστήματος ψυχιατρικής περίθαλψης και δράσεις έρευνας και επιμόρφωσης του προσωπικού. Όσον αφορά την αξιολόγηση της τρίτης φάσης μέχρι το 2013 διαπιστώθηκαν τα εξής: Η οργάνωση του συστήματος δεν παρουσιάζει καμία βελτίωση σε σχέση με το 2011, καθώς παραμένει υπερ-συγκεντρωτικό σε κεντρικό επίπεδο και ανύπαρκτο σε περιφερειακό. Επίσης, δεν χρησιμοποιείται ηλεκτρονικό πληροφοριακό σύστημα παρακολούθησης των φορέων και στις υπάρχουσες Μονάδες Ψυχικής Υγείας διαπιστώθηκε η απουσία καταγεγραμμένων κανονισμών λειτουργίας και θεραπευτικών πρωτοκόλλων. Επιπλέον, καταγράφηκαν σημαντικές καθυστερήσεις στην χρηματοδότηση γεγονός που προκαλεί σημαντικά οργανωτικά προβλήματα. Ακόμη, απαιτείται να δοθεί έμφαση στο σύστημα παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους, όπου παρατηρούνται σημαντικές ελλείψεις (π.χ. δεν έχουν αναπτυχθεί καθόλου έργα για παιδιά με γονείς ψυχικά πάσχοντες, με προβλήματα κακοποίησης κ.α.). Όσον αφορά τους λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αν και διαπιστώθηκε αύξηση της εμπλοκής τους με την δημιουργία συλλόγων εκπροσώπησης και προάσπισης των δικαιωμάτων τους, δε σημειώθηκε εξίσου μεγάλη εμπλοκή τους σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Τέλος, η διαδικασία της κατάρτισης του ανθρώπινου δυναμικού σε συνδυασμό με τους οικονομικούς περιορισμούς και την αδυναμία νέων προσλήψεων αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα, δεδομένου και του ότι δεν διαπιστώθηκε κάποιο συγκεκριμένο πλάνο εκπαίδευσης, το οποίο να αποτελέσει προτεραιότητα.
Η περίοδος μετά την σύσταση του νέου ελληνικού κράτους είναι και η περίοδος όπου εμφανίζεται επίσημα η ψυχιατρική στην Ελλάδα. Η κυρίαρχη προσέγγιση είναι η ίδια με αυτήν στην Ευρώπη, δηλαδή η βιολογική/οργανική προσέγγιση της ψυχικής ασθένειας. Η δημόσια ιδρυματική περίθαλψη χαρακτηρίζεται από την λογική της αναπαραγωγής των ασύλων για την επίλυση του προβλήματος της υπερπλήρωσης των ψυχιατρείων (μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του '80). Οι υποτυπώδεις υποδομές, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και περίθαλψης που επικρατούν, οδηγούν στην απομόνωση, στην καθήλωση, στην ηλεκτροσπασμοθεραπεία και στην φαρμακευτική θεραπεία. Σταδιακά αρχίζουν να ακούγονται εντονότερες οι φωνές διαμαρτυρίας, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζονται οι πρώτες μελέτες για την ιδρυματική ψυχιατρική περίθαλψη και τις συνθήκες διαβίωσης στα ψυχιατρεία. Έτσι, ξεκινάει μια συστηματική προσπάθεια καταγγελίας των συνθηκών και ενημέρωσης της ευρύτερης κοινής γνώμης.
Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτέλεσε ένα σημαντικό γεγονός για αυτό που από το 1984 θα χαρακτηρισθεί ως "ψυχιατρική μεταρρύθμιση". Στις 26 Μαρτίου 1984 υιοθετήθηκε από το ελληνικό κράτος ο Κανονισμός του Συμβουλίου 815/84 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος προέβλεπε έκτακτη οικονομική στήριξη για την μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής περίθαλψης στην Ελλάδα. Σχεδιάστηκε, έτσι, ένα νέο πρόγραμμα για την ανάπτυξη δομών και υπηρεσιών που στόχευαν στην κοινωνική ένταξη των ψυχικά ασθενών και στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους στα δημόσια ψυχιατρεία. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν νέες μορφές υπηρεσιών ψυχικής υγείας, όπως εξωτερικά ιατρεία, κέντρα ψυχικής υγείας, ψυχιατρικές μονάδες εντός των γενικών νοσοκομείων, ξενώνες κ.α.
Προκειμένου, ωστόσο, να εξασφαλιστεί η συνέχιση αυτών των δομών μετά το πέρας της χρηματοδότησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση (τέλη 1995), το Υπουργείο Υγείας ανέλαβε την δημιουργία ενός πιο μακροπρόθεσμου προγράμματος για την διατήρηση των ψυχιατρικών μεταρρυθμίσεων. Έτσι, αναπτύχθηκε το δεκαετές πρόγραμμα (2000-2009) με την ονομασία "Ψυχαργώς". Το όνομα προέρχεται από τη μυθολογική "Αργώ" και την επιστροφή του χρυσόμαλλου δέρατος, συμβολίζοντας με αυτό τον τρόπο την επιστροφή των ψυχικά ασθενών στην κοινωνία μέσω της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Το πρόγραμμα χωρίστηκε σε τρεις περιόδους: 1) Α' φάση (2000-2001), 2) Β' φάση (2001-2009) και 3) Γ' φάση (2010-2020).
Α' Φάση: Οι ενέργειες της πρώτης φάσης ήταν η βελτίωση των δομών (μέσω της εκπαίδευσης των εκπαιδευτών), η βελτίωση των υποδομών και η βελτίωση των δεξιοτήτων των ψυχικά ασθενών. Μέχρι το τέλος του 2001 είχαν γίνει: 92 ξενώνες, 14 οικοτροφεία, 94 προστατευόμενα διαμερίσματα, 1 οικοτροφείο για αυτιστικά άτομα, 1 ξενώνας για πρόσφυγες ψυχικά ασθενείς, 75 εργαστήρια κατάρτισης ψυχικά ασθενών. 1 κέντρο ημέρας για ψυχικά ασθενείς μουσουλμανικού θρησκεύματος, 6 νέα ψυχιατρικά τμήματα εντός των γενικών νοσοκομείων, κατάρτιση 973 ασθενών που διέμεναν εντός των ψυχιατρείων, διαμονή σε εξωνοσοκομειακές δομές 769 ασθενών και πρόσληψη 1200 ατόμων για την στελέχωση των νέων δομών.
Β' Φάση: Για την περίοδο 2001-2010 προβλέφθηκε η ανάπτυξη δομών με βάση τις αρχές της τομεοποίησης και της κοινοτικής ψυχιατρικής. Δόθηκε έμφαση στην αποιδρυματοποίηση, την κοινωνική επανένταξη, την πρωτοβάθμια φροντίδα και την εξωνοσοκομειακή περίθαλψη. Η ανάπτυξη ενός τομεοποιημένου δικτύου μονάδων ψυχικής υγείας, όπως κέντρων ψυχικής υγείας, κέντρων ημέρας, μονάδων επαγγελματικής επανένταξης κ.τ.λ., βοηθά στην πρόληψη και στην άμεση παρέμβαση, με στόχο την κοινωνική επανένταξη των ψυχικά ασθενών. Η ανάπτυξη εξωνοσοκομειακών δομών στέγασης (ξενώνες, οικοτροφεία και προστατευόμενα διαμερίσματα) εξασφαλίζει το βασικό δικαίωμα στην αξιοπρεπή διαβίωση στην κοινότητα. Την περίοδο αυτή είχαν γίνει: 30 ψυχιατρικά τμήματα εντός των γενικών νοσοκομείων, 34 Κέντρα Ψυχικής Υγείας, 27 Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας, 50 Κέντρα Εξειδικευμένης Περίθαλψης (Κέντρα Ημέρας, Κέντρα για Άτομα με Διαταραχές Αυτιστικού Τύπου και Κέντρα για την αντιμετώπιση της νόσου Αλτσχάιμερ), 553 Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης (Στεγαστικές Δομές, Μονάδες Επαγγελματικής Αποκατάστασης και Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί). 23 Μονάδες Ψυχικής Υγείας για Παιδιά και Εφήβους (Παιδοψυχιατρικά Τμήματα εντός των Γενικών Νοσοκομείων, Μονάδες Αυτισμού για Παιδιά και Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα).
Γ' Φάση: Για την περίοδο 2010-2020 δημιουργήθηκε μια ομάδα προκειμένου να εκπονήσει το νέο σχέδιο δράσης. Το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει τρεις άξονες. Ο πρώτος αφορά τον προγραμματισμό δράσεων για την ανάπτυξη δομών στην κοινότητα και την κάλυψη των αναγκών του τομέα της ψυχικής υγείας ανά επίπεδο νομού. Ο δεύτερος άξονας αναφέρεται σε δράσεις για την προαγωγή της ψυχικής υγείας του γενικού πληθυσμού και την πρόληψη. Ο τρίτος άξονας περιλαμβάνει δράσεις που αφορούν την οργάνωση του συστήματος ψυχιατρικής περίθαλψης και δράσεις έρευνας και επιμόρφωσης του προσωπικού. Όσον αφορά την αξιολόγηση της τρίτης φάσης μέχρι το 2013 διαπιστώθηκαν τα εξής: Η οργάνωση του συστήματος δεν παρουσιάζει καμία βελτίωση σε σχέση με το 2011, καθώς παραμένει υπερ-συγκεντρωτικό σε κεντρικό επίπεδο και ανύπαρκτο σε περιφερειακό. Επίσης, δεν χρησιμοποιείται ηλεκτρονικό πληροφοριακό σύστημα παρακολούθησης των φορέων και στις υπάρχουσες Μονάδες Ψυχικής Υγείας διαπιστώθηκε η απουσία καταγεγραμμένων κανονισμών λειτουργίας και θεραπευτικών πρωτοκόλλων. Επιπλέον, καταγράφηκαν σημαντικές καθυστερήσεις στην χρηματοδότηση γεγονός που προκαλεί σημαντικά οργανωτικά προβλήματα. Ακόμη, απαιτείται να δοθεί έμφαση στο σύστημα παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους, όπου παρατηρούνται σημαντικές ελλείψεις (π.χ. δεν έχουν αναπτυχθεί καθόλου έργα για παιδιά με γονείς ψυχικά πάσχοντες, με προβλήματα κακοποίησης κ.α.). Όσον αφορά τους λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αν και διαπιστώθηκε αύξηση της εμπλοκής τους με την δημιουργία συλλόγων εκπροσώπησης και προάσπισης των δικαιωμάτων τους, δε σημειώθηκε εξίσου μεγάλη εμπλοκή τους σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Τέλος, η διαδικασία της κατάρτισης του ανθρώπινου δυναμικού σε συνδυασμό με τους οικονομικούς περιορισμούς και την αδυναμία νέων προσλήψεων αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα, δεδομένου και του ότι δεν διαπιστώθηκε κάποιο συγκεκριμένο πλάνο εκπαίδευσης, το οποίο να αποτελέσει προτεραιότητα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου