Ιστορική αναδρομή της ψυχιατρικής στην Ελλάδα

Η ψυχιατρική στην Ελλάδα είναι η πιο μακραίωνη και ακολουθούσε πάντα την περιπετειώδη ιστορία του ελληνικού γένους ανά τους αιώνες.

Αρχαία Ελλάδα: Η πρώτη αναφορά στην ψυχοπαθολογία γίνεται στους μυθικούς χρόνους. Τα χρόνια εκείνα, εκτός από τις αντιλήψεις των πρωτόγονων για την ψυχική υγεία, αρχίζουν να γίνονται δεκτές και άλλες αιτίες για την εμφάνιση της ψυχοπαθολογίας. Από τους γιατρούς της εποχής ξεχωρίζει ο Μελάμπους, με τρεις σημαντικές επιτεύξεις: α) την θεραπεία των Προιτίδων και άλλων Αργείων γυναικών που έπασχαν από ομαδική παραφροσύνη, β) την θεραπεία του Ιφίκλου (βασιλιά της Φυλάκης) που έπασχε από ψυχογενή ανικανότητα και γ) την θεραπεία του Αλκάθου (βασιλιά των Μεγάρων) που έπασχε από μελαγχολία. Άλλος σπουδαίος γιατρός υπήρξε ο Χείρων και ο μαθητής του ο Ασκληπιός. Ο Ασκληπιός θεωρούνταν αρχικά ήρωας, αλλά εξελίχθηκε σε θεό. Αναγνωρίζεται ως ο "μέγας ιατρός". Τα Ασκληπιεία στην αρχή αποτέλεσαν θρησκευτικά ιδρύματα αφιερωμένα στον Ασκληπιό. Οι ναοί αυτοί, ωστόσο, χρησίμευσαν και σαν νοσοκομεία. Τα καθήκοντα των θεραπευτών τα ασκούσαν οι ιερείς των ναών. Υπολογίζονται γύρω στους 320 τέτοιους ναούς σε όλη την Ελλάδα. Η θεραπεία επιτυγχανόταν χάρη α) στην ψυχολογική ενδυνάμωση του ασθενούς και την ενίσχυση της πίστης του στις θεραπευτικές ικανότητες του θεού-Ασκληπιού και β) στην φαρμακευτική αγωγή και στην υγιεινή ζωή του πάσχοντα. Τα ιερά βρίσκονταν συνήθως μέσα σε δάση, ώστε να υπάρχει ηρεμία. Άλλο μεγάλο όνομα της εποχής υπήρξε ο Ιπποκράτης. Η ιατρική και η ψυχιατρική έκαναν με τον Ιπποκράτη ένα ποιοτικό άλμα προς τα εμπρός. Η θεραπεία βασίστηκε στην παρατήρηση, στην ολιστική θεώρηση των αιτιών των παθήσεων και στην θεωρία των τεσσάρων χυμών (Αίμα, Φλέγμα, Κίτρινη Χολή και Μέλαινα Χολή). Ο Ιπποκράτης πραγματοποίησε την πρώτη ταξινόμηση των ψυχικών παθήσεων με επιστημονικούς όρους: 1) μανία, 2) μελαγχολία, 3) φρενίτις, 4) παραφροσύνη, 5) παρακοπή, 6) παράνοια, 7) παράκρουση, 8) υστερία και 9) επιληψία. Οι συνεχιστές του Ιπποκράτη ήταν κυρίως μιμητές του και δεν προσέθεσαν κάποιο νέο στοιχείο στην ιατρική.

Ρωμαϊκή εποχή: Παρά το γεγονός πως οι Ρωμαίοι είχαν επαφές με τους Έλληνες, η ρωμαϊκή ιατρική βασίζεται αποκλειστικά στην θεραπευτική δύναμη των θεών. Είναι χαρακτηριστικό πως οι περισσότεροι γιατροί στην Ρώμη είναι ξένοι. Σιγά σιγά όμως αποκαταστάθηκε η θέση των Ρωμαίων που είχαν σπουδάσει σε ελληνικές σχολές.

Βυζαντινή εποχή: Η ιατρική αυτή την περίοδο αποτελεί συνέχεια της αρχαιοελληνικής ιατρικής, προσαρμοσμένης όμως στην χριστιανική αντίληψη. Χαρακτηριστικό αυτής της εποχής είναι η ύπαρξη ιδρυμάτων κοινωνικής πρόνοιας, πτωχοκομείων και γηροκομείων. Η "Βασιλειάδα" στην Καισάρεια είναι ένα από τα γνωστότερα ιδρύματα. Οι ψυχικά ασθενείς γίνονταν δεκτοί στα ιδρύματα, αλλά δεν τους προσφερόταν κάποια ειδική θεραπεία. Η ψυχική ασθένεια αρχίζει να διαφοροποιείται από τον δαιμονισμό, ενώ εισάγονται αυστηρά κριτήρια για την διάγνωσή της. Καινοτομία της εποχής αποτελεί ο προγαμιαίος έλεγχος για την προστασία των μελλόνυμφων από ασθένειες (συμπεριλαμβανομένων και των ψυχικών) και ο θεσμός των περιοδευόντων ιατρών (παρόμοιοι με τις σύγχρονες κινητές μονάδες).

Οθωμανική αυτοκρατορία: Το πρώτο άσυλο στην Ελλάδα ιδρύθηκε το 1838 στην Κέρκυρα, υπό βρετανική διοίκηση. Το 1840 Άγγλοι ίδρυσαν στην Κεφαλονιά ένα άσυλο, παρόμοιο με αυτό της Κέρκυρας. Το 1885 λειτούργησε ένα στην Μαγνησία. Το 1780 ιδρύεται το νοσοκομείο του Σταυροδρομίου και το 1839 το νοσοκομείο του Επταπυργίου. Το 1748 ιδρύεται το Γραϊκικό νοσοκομείο της Σμύρνης, με τμήμα φρενοκομείου. Με δωρεά κτίζεται το 1750 το νοσοκομείο στην Χίο και περιελάμβανε τμήμα ψυχασθενών. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκαν από τους Οθωμανούς το 1465 το νοσοκομείο του Τζαμιού Φατίχ (το πρώτο φρενοκομείο) και το 1527 το νοσοκομείο του Τζαμιού στο Σουλεϊμάν. Στην Ανδριανούπολη το 1485 ιδρύεται ένα νοσοκομείο που δέχεται και ψυχικά ασθενείς. Σε όλα τα παραπάνω ιδρύματα οι ασθενείς αντιμετώπιζαν ποικίλα προβλήματα (ψυχωτικοί, μανιακοί, αλκοολικοί, άποροι, ορφανά κ.α.). Η θεραπεία περιελάμβανε υδροθεραπεία με χαμάμ ή μασάζ, καθήλωση με αλυσίδες ή μανδύα καθήλωσης. Συχνά μάλιστα, χρησιμοποιούνταν καθαρτικά και άλλα "ιαματικά" σκευάσματα.

Ανεξάρτητο ελληνικό κράτος: Με διάταγμα του βασιλιά Όθωνα, το 1833, δημιουργείται η πρώτη υγειονομική υπηρεσία (Υγειονομικό Τμήμα) που ανήκε στην Γραμματεία Εσωτερικών. Το 1914 μετονομάστηκε σε Διεύθυνση Υγείας και Δημόσιας Αντιλήψεως στο Υπουργείο Εσωτερικών. Το 1917 αυτονομήθηκε σε Υπουργείο Περιθάλψεως και Δημόσιας Αντιλήψεως. Το 1922 συστήθηκε το Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, ενώ το 1928 δημιουργήθηκε το Υφυπουργείο Υγιεινής το οποίο το 1929 αυτονομήθηκε σε Υπουργείο Υγιεινής. Το 1932 μετατράπηκε σε Γενική Διεύθυνση Υγιεινής. Ο πρώτος νόμος που ψηφίστηκε ήταν το 1862, "περί των φρενοκομείων" και ακολούθησε το 1872 ο νόμος για τα λεπροκομεία που ιδρύθηκαν στην Σπιναλόγκα και στην Σάμο. Το 1835 δημιουργήθηκε η Ιατρική Εταιρεία Αθηνών και το 1841 δημοσίευσε τις πρώτες της ανακοινώσεις για ψυχιατρικά θέματα. Το 1837 δημιουργήθηκε το πανεπιστήμιο Αθηνών και άρχισε την διδασκαλία μαθημάτων των "φρενικών νόσων".

Περίοδος 1900-1981: Στις αρχές του 20ου αιώνα, όλα τα ψυχιατρεία της χώρας (Δρομοκαϊτειο, Αιγινήτειο, της Κέρκυρας στην Θεσσαλονίκη, στη Σούδα της Κρήτης, στη Σύρο, στη Χίο, στη Λέσβο και στην Κεφαλονιά) είχαν τα χαρακτηριστικά ενός ασύλου. Δηλαδή, διέθεταν ελάχιστους γιατρούς, πολλούς φύλακες και οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες. Η πρώτη ιδιωτική κλινική λειτούργησε στην Αθήνα το 1904, ενώ το 1918 υπήρχαν οχτώ και το 1940 δώδεκα ιδιωτικές κλινικές. Ο λόγος της πρώιμης εμφάνισης και ραγδαίας εξάπλωσής τους ήταν οι κακές συνθήκες νοσηλείας στα δημόσια ψυχιατρεία. Η Κρητική Πολιτεία προσπάθησε το 1900 να οργανώσει στα Χανιά και το 1910 στη Σούδα ένα ίδρυμα για τους ψυχικά ασθενείς. Το 1911-1912 δημιουργήθηκε στην Αθήνα το πρώτο άσυλο ψυχοπαθών και το 1915 στην Θεσσαλονίκη. Σταδιακά άρχισε η οργάνωση των δημόσιων ψυχιατρείων. Έλληνες γιατροί που σπούδασαν στο εξωτερικό έφερναν στην χώρα την εμπειρία και τις νέες θεωρίες, οι οποίες έπρεπε να λειτουργήσουν μέσα στα δυσμενή ιδρυματικά περιβάλλοντα. Οι βιολογικές θεραπείες έφτασαν στην Ελλάδα την δεκαετία του '20. Η πυρετοθεραπεία εφαρμόστηκε στο δημόσιο ψυχιατρείο Αθηνών, το καρδιαζολικό και το ινσουλινικό σοκ στο Δρομοκαϊτιο και στο Αιγινήτειο. Η ψυχοχειρουργική εφαρμόστηκε στο τέλος της δεκαετίας του '40, στο δημόσιο ψυχιατρείο Αθηνών και στο Δρομοκαϊτειο. Μετά το 1945 αρχίζει να γίνεται χρήση της ηλεκτροσπασμοθεραπείας (ηλεκτροσόκ) και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα μέχρι το 1980. Τα νέα ψυχοφάρμακα εφαρμόστηκαν άμεσα στην Ελλάδα. Η πρώτη προσπάθεια παροχής εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών έγινε με την δημιουργία του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών το 1956. Το 1958 ιδρύθηκε το "Νταού" Πεντέλης και η Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Το 1967 λειτούργησε το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Τρίπολης και το 1973 το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας Ολύμπου.

Β' Παγκόσμιος Πόλεμος: Ο χειμώνας του 1942 έφερε χιλιάδες θύματα στα ψυχιατρεία, λόγω πείνας. Μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, τα ψυχιατρεία της Ελλάδας βρέθηκαν να είναι υπερπλήρη.  Ο ψυχικά άρρωστος μπορεί να αντιμετωπίζει τα προβλήµατά του στην κοινότητα, αφού αμφισβητείται ο εγκλεισμός του. Πολλά κλινικά συµπτώµατα θεωρήθηκαν ότι έχουν στενή σχέση µε το χαµηλό εκπαιδευτικό ή πολιτιστικό επίπεδο. Η Τοµογραφία Εκποµπής Ποζιτρονίων (ΡΕΤ) προκάλεσε αλλαγή στον τρόπο κατανόησης των λειτουργιών του εγκεφάλου, υπό την επίδραση ψυχοφαρµάκων ή υπό το καθεστώς της ψυχοπαθολογίας. Καινούρια φάρµακα κάνουν την εμφάνισή τους, έχοντας ελάχιστες παρενέργειες και ίδια ή και καλύτερα αποτελέσματα από τα κλασικά ψυχοφάρµακα. Η σχιζοφρένεια αντιµετωπίζεται πλέον όχι µόνο µε φάρµακα, αλλά µε σύνθετες παρεµβάσεις στην οικογένεια (ψυχοεκπαιδευση) και στο άτοµο, το οποίο εκπαιδεύεται στην αντιµετώπιση της νόσου του.

Τέλος 20ου αιώνα: Η ψυχιατρική περίθαλψη στην Ελλάδα έχει περάσει από τη φάση της παράδοσης στη µεταβατική. Ωστόσο, η φάση αυτή διαρκεί ακόµα και εξαιτίας αυτού υπάρχει ανεπάρκεια στην ανάπτυξη εναλλακτικών κοινοτικών ψυχιατρικών δοµών. Σημείο σταθμός για την ψυχιατρική του 20ου αιώνα υπήρξε η υλοποίηση του Προγράµµατος του Κανονισµού 815/84 της ΕΟΚ με την ανάπτυξη νέων δοµών, όπως Κέντρα Ψυχικής Υγείας, ψυχιατρικά τµήµατα στα γενικά νοσοκοµεία, νοσοκοµεία ηµέρας, εργαστήρια αποκατάστασης, ξενώνες, οικοτροφεία κ.α. Παρά την ανάπτυξη των νέων αυτών δοµών, η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να οργανώσει ένα περιφερειακό σύστηµα ψυχικής υγείας, Έτσι, το βάρος για την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των χρόνιων πασχόντων πέφτει στην οικογένεια.

Αρχές του 21ου αιώνα: Την περίοδο αυτή η ψυχιατρική περίθαλψη φαίνεται να εισέρχεται στη φάση του εκσυγχρονισµού, αφού µε το νόμο 2716/1999 τέθηκαν οι βάσεις για την περιφερειακή οργάνωση της παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας (Τοµεοποίηση, Τοµεακές Επιτροπές Ψυχικής Υγείας κ.τ.λ.). Η υλοποίηση της πρώτης φάσης του προγράµµατος «Ψυχαργώς», ολοκληρώθηκε µε την τοποθέτηση σε 60 περίπου κοινοτικές δοµές 850 χρόνιων εγκλείστων από ψυχιατρεία, Η δεύτερη φάση του προγράµµατος «Ψυχαργώς» (2001-2006) περιελάμβανε την οργάνωση 467 νέων δοµών. όπως Κέντρα Ψυχικής Υγείας, ψυχιατρικά τµήµατα σε γενικά νοσοκοµεία, μονάδες επαγγελµατικής επανένταξης, ξενώνες, οικοτροφεία, διαµερίσµατα κ.α.