Άλλες αγχώδεις διαταραχές

Πέρα από τις διαταραχές που ανέφερα σε προηγούμενα άρθρα μου (διαταραχή του άγχους του αποχωρισμού και διαταραχή πανικού), υπάρχουν ακόμη άλλες πέντε αγχώδεις διαταραχές που εμφανίζονται στα παιδιά και στους εφήβους: η ειδική φοβία, η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, η κοινωνική φοβία, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και η διαταραχή μετά από κάποιο τραυματικό στρες.

1. Θα ξεκινήσω με την ειδική φοβία. Πρόκειται για τον φόβο που εκδηλώνουν τα παιδιά απέναντι σε συγκεκριμένα πράγματα, όπως στα φίδια, στο αίμα, στο ασανσέρ, στο αεροπλάνο κ.τ.λ. Ο φόβος αυτός είναι αρκετά έντονος, ώστε να παρεμποδίζει την φυσιολογική λειτουργικότητα του παιδιού στην καθημερινή του ζωή. Σύμφωνα με το DSM - IV, για να δοθεί η διάγνωση της ειδικής φοβίας θα πρέπει κάποιος ή κάποιοι επίμονοι και παράλογοι φόβοι να προκαλούνται από την παρουσία ή την πρόβλεψη της παρουσίας κάποιου αντικειμένου ή κάποιας κατάστασης. Μόλις το άτομο έρθει σε επαφή με αυτό το αντικείμενο ή την κατάσταση, το άγχος του εκδηλώνεται αμέσως και μπορεί να πάρει την μορφή μιας κρίσης πανικού. Στα παιδιά, συνήθως εκδηλώνεται με κλάμα και νευρικότητα. Κάποια παιδιά, ίσως, να μην αντιλαμβάνονται ότι οι φόβοι τους είναι υπερβολικοί ή μη ρεαλιστικοί, ενώ άλλα παρότι το αντιλαμβάνονται δυσκολεύονται να ελέγξουν αυτούς τους φόβους. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αποφεύγουν την φοβική κατάσταση και όταν δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς, την υπομένουν βιώνοντας έντονο άγχος και αναστάτωση. Η ηλικία έναρξης της ειδικής φοβίας ποικίλει ανάλογα με το αντικείμενο στο οποίο αναφέρεται ο φόβος. Οι φοβίες για το σκοτάδι, τους κεραυνούς, τα ζώα κ.τ.λ. συνήθως ξεκινούν στα εφτά χρόνια, ενώ η πρώτη τους εμφάνιση δεν συνδέεται με κάποια τραυματική εμπειρία. Ο φόβος για το αίμα αρχίζει στις περισσότερες περιπτώσεις στην εφηβεία ή στην ενήλικη ζωή και οι φοβίες για το ύψος, τους κλειστούς χώρους, την οδήγηση κ.τ.λ. μετά τα σαράντα χρόνια. Τα παιδιά με ειδική φοβία, επιπλέον, διακατέχονται από ένα γενικό άγχος σχετικά με το τι μπορεί να τους συμβεί αν εκτεθούν στο φοβικό αντικείμενο ή στην φοβική κατάσταση. Για παράδειγμα, ένα αγοράκι που φοβάται τους κεραυνούς πιθανόν να σκέφτεται διαρκώς τι μπορεί να συμβεί αν πέσουν κεραυνοί την ώρα που πηγαίνει στο φροντιστήριο. Έτσι, βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση ετοιμότητας (π.χ. παρακολουθώντας τα δελτία πρόβλεψης του καιρού), ώστε να προλάβει έγκαιρα την εμφάνιση του φοβικού αντικειμένου. Η διαταραχή αυτή, γενικά, είναι πιο συχνή στις γυναίκες.
2. Αν και οι περισσότεροι αγχωνόμαστε διαρκώς για διάφορα πράγματα της καθημερινής μας ζωής, τα άτομα με γενικευμένη αγχώδη διαταραχή διακατέχονται από έναν υπερβολικό και παράλογο φόβο και ανησυχούν μόνιμα μήπως συμβεί κάτι κακό. Η διαταραχή αυτή εμφανίζεται κατά το τέλος της παιδικής ηλικίας (δέκα με δώδεκα χρονών) και, συνήθως, συνυπάρχει με άλλες διαταραχές (όπως κατάθλιψη, διαταραχή πανικού, υποχονδρίαση). Σε αντίθεση με την ειδική φοβία, σε αυτή την διαταραχή το άγχος δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση. Για παράδειγμα, το παιδί μπορεί να ανησυχεί για την σχολική του επίδοση στο παρών και στο μέλλον, για τις πιθανές μελλοντικές αποτυχίες κ.τ.λ. Το παιδί με γενικευμένη αγχώδη διαταραχή έχει έντονη ανάγκη για συνεχή επιβεβαίωση, είναι νευρικό και αδυνατεί να χαλαρώσει. Σύμφωνα με το DSM - IV, για να δοθεί η διάγνωση της γενικευμένους αγχώδους διαταραχής θα πρέπει για τουλάχιστον έξι μήνες, τις περισσότερες μέρες της εβδομάδος το παιδί να εκδηλώνει τουλάχιστον ένα από τα παρακάτω συμπτώματα: α) νευρικότητα ή αίσθημα αγωνίας, β) εύκολη κόπωση, γ) δυσκολία συγκέντρωσης της προσοχής, δ) ευερεθιστότητα και ε) προβλήματα ύπνου. Τα παιδιά με αυτή την διαταραχή, συνήθως, υπερεκτιμούν το ενδεχόμενο αρνητικών συνεπειών κάποιων καταστάσεων, με αποτέλεσμα να βιώνουν συναισθήματα καταστροφής και πως τα ίδια είναι αδύναμα να αλλάξουν τα πράγματα. Σύμφωνα με έρευνες, το περιεχόμενο των ανησυχιών διαφέρει ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Έτσι, τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι συνήθως ανησυχούν για καταστάσεις του παρελθόντος. Τέλος, το ποσοστό εμφάνισής της διαταραχής στον παιδικό πληθυσμό κυμαίνεται στο 3% περίπου.
3. Η κοινωνική φοβία εμφανίζεται προς το τέλος της παιδικής ηλικίας και στην έναρξη της εφηβείας και αφορά το άγχος που βιώνουν τα παιδιά σε μία ή περισσότερες κοινωνικές καταστάσεις. Τα παιδιά, στο πλαίσιο της ομαλής τους ανάπτυξης, εκφράζουν άγχος και ανησυχία σε καταστάσεις, όπως το να απαντήσουν σε μια ερώτηση μέσα στην τάξη, να βγουν το πρώτο τους ραντεβού, να λάβουν μέρος σε ομάδες κ.τ.λ. Τα συναισθήματα που συνοδεύουν αυτές τις καταστάσεις όταν αυξάνονται υπερβολικά σε βαθμό και ένταση, τότε οδηγούν στην κοινωνική φοβία. Τα παιδιά με κοινωνική φοβία συνηθίζουν να αποφεύγουν τις καταστάσεις που τους δημιουργούν άγχος, έχουν πολύ λίγους φίλους, είναι απρόθυμα να συμμετέχουν σε ομαδικές δραστηριότητες και χαρακτηρίζονται από τους άλλους ως ήσυχα και ντροπαλά. Η κοινωνική φοβία μπορεί να εκδηλώνεται και στο σπίτι με το να αποφεύγει το παιδί να απαντάει στο τηλέφωνο ή να αποσύρεται στο δωμάτιο του όταν έρχονται επισκέψεις. Αυτό που επιθυμούν τα παιδιά είναι να περνάν απαρατήρητα, ενώ έχουν γενικά μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους. Η κοινωνική φοβία είναι το ίδιο συχνή σε αγόρια και κορίτσια και μπορεί να συνυπάρξει με την γενικευμένη αγχώδη διαταραχή και με την διαταραχή πανικού.
4. Σύμφωνα με το DSM - IV, για να δοθεί η διάγνωση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής θα πρέπει το παιδί να ασχολείται για τουλάχιστον μία ώρα την ημέρα με διάφορους ψυχαναγκασμούς, οι οποίοι του δημιουργούν προβλήματα στην λειτουργικότητά του. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για επαναλαμβανόμενες σκέψεις, εικόνες και ιδέες τις οποίες το άτομο νιώθει ως αγχογόνες. Στα παιδιά οι πιο συχνές εμμονές είναι για μολύνσεις, για θέματα σχετικά με την θρησκεία ή την σεξουαλικότητα, για την καθαριότητα κ.τ.λ. Οι ιδέες αυτές, λοιπόν, οδηγούν το παιδί στο να επαναλαμβάνει πράξεις, ως υποχρέωση, με βάση κάποιους κανόνες που έχει δημιουργήσει το ίδιο προκειμένου να είναι ασφαλές. Οι ιδεοψυχαναγκασμοί δεν συνδέονται με κανέναν λογικό τρόπο με το αρχικό ερέθισμα που τους προκάλεσε, παρόλα αυτά πρέπει να γίνουν για να μειωθεί το άγχος και ο φόβος. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να πλένει πέντε φορές τα χέρια του πριν φύγει από το σπίτι προκειμένου να είναι εντελώς καθαρά. Το περιεχόμενο των ιδεοψυχαναγκασμών μπορεί να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Επειδή, όμως, όσο μεγαλώνει το παιδί οι τελετουργίες γίνονται όλο και πιο σύνθετες και χρονοβόρες, αναπτύσσει ένα επιπλέον άγχος: μήπως αποκαλυφθούν οι συνήθειές του από γνωστούς και φίλους και γίνει αντικείμενο χλευασμού. Συνήθως η διαταραχή αυτή εμφανίζεται γύρω στην ηλικία των δέκα ετών και αφορά το 2% του παιδικού πληθυσμού. 
5. Τέλος, υπάρχουν κάποια παιδιά που εμφανίζουν αγχώδη διαταραχή μετά από κάποιο τραυματικό γεγονός, όπως σεισμός, βιασμός, τροχαίο κ.τ.λ. Τα παιδιά με αυτή την διαταραχή βιώνουν συνεχώς το επώδυνο γεγονός ενθυμούμενα το συμβάν ή μέσα από εφιάλτες. Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις ξαναζουν το γεγονός μέσα από παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις. Επιπλέον, μπορεί να βιώνουν έντονη δυσφορία όταν βρεθούν σε παρόμοιες καταστάσεις, ενώ τα επεισόδια της διαταραχής μπορεί να διαρκέσουν από λίγα λεπτά μέχρι μερικές ώρες. Τα παιδιά με αυτή την διαταραχή προσπαθούν επίμονα να αποφύγουν κάθε σκέψη, συναίσθημα ή συζήτηση σχετική με το γεγονός καθώς και δραστηριότητες, μέρη ή ανθρώπους που τους το θυμίζουν. Μπορεί να απομονωθούν στον εαυτό τους, να έχουν προβλήματα με τον ύπνο τους, εκρήξεις θυμού και δυσκολίες στην συγκέντρωση της προσοχής.

Σε κάθε περίπτωση, το πιο σημαντικό είναι οι γονείς και οι δάσκαλοι να αναγνωρίσουν έγκαιρα τους φόβους αυτούς των παιδιών και να τους σεβαστούν, χωρίς να είναι επικριτικοί. Συχνό φαινόμενο των γονέων είναι να μειώνουν την αξία του φόβου και να πιέζουν το παιδί να τον αντιμετωπίσει μόνο του και άμεσα. Κάθε φόβος, όμως, έχει κάποιο λόγο ύπαρξης ακόμη και αν είναι ακατανόητος για τον ενήλικα. Αυτή η αιτία θα πρέπει να βρεθεί και να αντιμετωπιστεί σε ένα πλαίσιο αποδοχής και συμπαράστασης.