ΛΟΚ® (Λογισμικό Ορθογραφίας Καταλήξεων) σε παιδιά με δυσλεξία

Στην Ειδική αγωγή με απλά λόγια υποδεχόμαστε την κα. Καλαιτζάκη Μαρία (ψυχολόγος ΠΕ23, κάτοχος μεταπτυχιακού στη Δυσλεξία και τη Χρήση Νέας Τεχνολογίας στην Αντιμετώπισή της και απόφοιτος του τετραετούς προγράμματος Συστημικής Ψυχοθεραπείας. Έχει εργαστεί στο παρελθόν σε ειδικά σχολεία, σε Κέντρο Κοινότητας, στη Διεύθυνση Κοινωνικής Προστασίας του Δήμου Ιωαννιτών, σε Κέντρο Ημέρας και σε άλλα προγράμματα της ΜΚΟ Έδρα) για να μας μιλήσει για το λογισμικό αξιολόγησης ορθογραφίας σε παιδιά με δυσλεξία.

·         Κυρία Καλαιτζάκη καλημέρα. Πείτε μας με απλά λόγια, τι σημαίνει δυσλεξία;

ü  Η δυσλεξία εξ ορισμού χαρακτηρίζεται από δυσκολίες ανάγνωσης, γραφής και ορθογραφίας συνδεόμενες με ελλιπή φωνολογική ενημερότητα. «Η δυσλεξία είναι μία από τις αρκετές διακριτές μαθησιακές δυσκολίες. Είναι μία συγκεκριμένη γλωσσική δυσκολία ιδιοσυστατικής προέλευσης που χαρακτηρίζεται από δυσκολίες στην αποκωδικοποίηση μεμονωμένων λέξεων και η οποία συνήθως αντανακλά ανεπαρκή φωνολογική επεξεργασία. Οι δυσκολίες αυτές στην αποκωδικοποίηση μεμονωμένων λέξεων είναι συχνά μη αναμενόμενες σε σχέση με την ηλικία και τις άλλες γνωστικές και σχολικές ικανότητες και δεν είναι το αποτέλεσμα μίας γενικευμένης αναπτυξιακής ανωμαλίας ή αισθητηριακής μειονεξίας. Η δυσλεξία εκδηλώνεται με μια μεταβαλλόμενη δυσκολία στις διαφορετικές μορφές της γλώσσας, συμπεριλαμβάνοντας συχνά, μαζί με τα προβλήματα στην ανάγνωση, ένα αισθητό πρόβλημα στην κατάκτηση της γραφής και της ορθογραφίας».

(Orton Dyslexia Society Research Committee, 1994).

Τα συμπτώματα της δυσλεξίας όσον αφορά τη γραφή και την ορθογραφία είναι ενδεικτικά τα εξής:

o   Γραπτό με πολλές μουτζούρες και σβησίματα, ακατάστατη γραφή με αστάθεια στο σχήμα και την κλίση των γραμμάτων, αδικαιολόγητα κενά, ατελής ευθυγράμμιση των λέξεων, ανισομεγέθη γράμματα.

o   Αντιστροφές, παραλείψεις, μεταθέσεις, αντικαταστάσεις γραμμάτων, συλλαβών ή και λέξεων.

o   Πολλά ορθογραφικά λάθη, άγνοια σημείων στίξης, λάθη ακόμα και όταν αντιγράφει.

o   Συντακτικά λάθη εκφραζόμενα με λάθη στις καταλήξεις, λάθος χρήση ενικού και πληθυντικού αριθμού, ασυνέπειες στο χρόνο των ρημάτων, περιορισμένη χρήση προσδιορισμών, επιθέτων και εμπρόθετων φράσεων.

 

·         Ποια είναι τα αίτια της δυσλεξίας;

ü  Γενικά, η δυσλεξία εμφανίζεται σε ποσοστό 3-15% σε παιδιά της σχολικής ηλικίας με μεγαλύτερη αναλογία αγοριών 3:2. Φαίνεται ότι η δυσλεξία είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό γενετικά προκαθορισμένη. Κατά ένα μικρότερο ποσοστό μπορεί να οφείλεται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, π.χ. λαθεμένος τρόπος διδαχής για την ανάπτυξη της ικανότητας αποκωδικοποίησης της σχέσης γράμματος-ήχου. Παρατηρήσεις σε διδύμους έδειξαν ότι η δυσλεξία είναι οικογενής και κληρονομούμενη. Διάφορα ερευνητικά προγράμματα έχουν δείξει ότι γονείς δυσλεξικών παιδιών παρουσιάζουν οι ίδιοι δυσκολίες στην ανάγνωση σε ποσοστά από 25% μέχρι 60% και υπολογίζεται ότι ο κίνδυνος για δυσλεξία είναι οκτώ φορές μεγαλύτερος σε παιδιά που έχουν ένα γονέα με παρόμοιες δυσκολίες. Μια πλειάδα ερευνών έχουν εντοπίσει γενετικούς τόπους (QTL) σχετιζόμενους με τη δυσλεξία, συγκεκριμένα στο χρωματόσωμα 6 (6p21.3-22 ), στο χρωματόσωμα 15 (15q21), στα χρωματοσώματα 1, 3, 18 και στα χρωματοσώματα 2 (2p11) και 7 (7q32). Ο γενετικός τόπος 15q21 (χρωματόσωμα 15) αποτελεί "υποψήφιο" γονίδιο (DYX1C1) της δυσλεξίας. Επίσης, το χρωματόσωμα 6p σχετίζεται και με τη δυσλεξία και με τη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής- υπερκινητικότητα εξηγώντας τη συννοσηρότητα των δυο παθήσεων. Πάντως, τα αίτια της δυσλεξίας φαίνεται να είναι πολυπαραγοντικά και στο πλαίσιο του αιτιακού μοντέλου οι Morton &Frith (1995) καταλήγουν στις εξής δέκα εναλλακτικές ή συμπληρωματικές θεωρητικές υποθέσεις που εξηγούν τις μαθησιακές δυσκολίες ατόμων με δυσλεξία: φωνολογικό έλλειμμα, κροταφική διεργασία (temporal processing), αυτοματισμό δεξιοτήτων, εργαζόμενη μνήμη, οπτική επεξεργασία, σύνδρομο, νοημοσύνη-γνωστικά προφίλ, υπότυποι, ευκαιρίες μάθησης/κοινωνικό πλαίσιο και συναισθηματικοί παράγοντες. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μαζί καλούνται να καθορίσουν την πολύπλοκη έννοια της δυσλεξίας.

 

 

·         Υπάρχει θεραπεία, με την έννοια της πλήρης αντιμετώπισης;

ü  Η αντιμετώπιση της δυσλεξίας χρήζει μιας σύνθετης διεπιστημονικής προσέγγισης, μιας πλήρους επιμόρφωσης και ευαισθητοποίησης των εκπαιδευτικών αλλά και όλων των εμπλεκόμενων φορέων.  Με τους θεσμούς του τμήματος ένταξης, της ενσωμάτωσης, της απαλλαγής από τις γραπτές εξετάσεις και την ίδρυση των ΕΔΕΑΥ  και ΚΕΣΥ (πρώην ΚΔΑΥ ή ΚΕΔΔΥ), επιχειρείται η διευκόλυνση των μαθητών με δυσλεξία και η βελτίωση της σχολικής τους απόδοσης ή του επιπέδου μάθησης γενικά. Οι υπολογιστές επίσης, με κατάλληλες εφαρμογές μπορεί να βοηθήσουν το παιδί με δυσλεξία πχ με τη συνθετική ομιλία όπου ο χρήστης ακούει όσα έγραψε, με την επεξεργασία κειμένου και  με την αυτόματη διόρθωση λαθών.

 

·         Στα πλαίσια του μεταπτυχιακού σας, είχατε αναπτύξει ένα λογισμικό για την αξιολόγηση ορθογραφίας καταλήξεων σε παιδιά με δυσλεξία. Εξηγήστε μας τι σημαίνει αυτό;

ü  Το λογισμικό δημιουργήθηκε στη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων, «Δυσλεξία: Επικοινωνία σε πολυγλωσσικό περιβάλλον και χρήση νέας τεχνολογίας στην αντιμετώπισή της», στα πλαίσια της μεταπτυχιακής μου εργασίας με θέμα: «Χρήση Λογισμικού για τη Διερεύνηση Ορθογραφικής επίδοσης σε παιδιά με Δυσλεξία ως προς τη Μορφολογική τους επίγνωση».

Πρόκειται για ένα λογισμικό ανίχνευσης, το ΛΟΚ^® , που εντοπίζει δυσκολίες στην ορθογραφία παραγωγικών καταλήξεων. Το γεγονός ότι έχει εικόνα και ήχο κάνει τη διαδικασία πιο ευχάριστη για τα παιδιά και αποσυνδέει την αξιολόγηση από το άγχος.

Η εφαρμογή του λογισμικού έγινε το 2009 σε 22 Έλληνες μαθητές Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ Δημοτικού και Β΄ Γυμνασίου δημόσιων σχολείων Αττικής, εκ των οποίων 11 είχαν δυσλεξία και 11 ήταν τυπικής ανάπτυξης. Οι μαθητές αξιολογήθηκαν στην ορθογραφία παραγωγικών καταλήξεων, οι οποίες καταλήξεις επιλέχτηκαν ανάλογα τη φωνολογική τους διαφάνεια, το μήκος γραμμάτων τους (μονοσύλλαβες, δισύλλαβες, τρισύλλαβες), τη συχνότητα εμφάνισής τους (υψηλής και χαμηλής) και τέλος επιλέχτηκαν και 20 κλιτικές καταλήξεις στην ονομαστική ενικού αριθμού για ουσιαστικά και στο πρώτο πρόσωπο ενεστώτα για ρήματα. Επιπλέον, οι παραγωγικές καταλήξεις επιλέχτηκαν έτσι ώστε να μην προκαλούν φωνολογικές ή ορθογραφικές αλλαγές στο θέμα της βασικής λέξης αλλά να προκύπτουν με απλή προσθήκη του επιθήματος. Για παράδειγμα, αναφέρω ενδεικτικά κάποιες παραγωγικές καταλήξεις: προσπαθώ- προσπάθεια, παγετός –παγετώνας, αγόρι- αγορίστικος, ημέρα- ημερήσιος, ταχύς- ταχύτητα, βασιλεύω-βασίλισσα, αυτοκίνητο- αυτοκινητάρα.

Το λογισμικό σχεδιάστηκε με το HotPotatoes 6.2 (Half-baked Software Incorporation), ενώ η εισαγωγή εικόνων και ήχου έγινε με το πρόγραμμα Macromedia Dreamweaver 8. Χρησιμοποιήθηκαν φόρμες ασκήσεων από το HotPotatoes, πολλαπλής επιλογής ή σύντομης απάντησης (JQuiz) και συμπλήρωσης κενών (JClose). Υπήρχε εικονικό πληκτρολόγιο με τα εκλιπόντα γράμματα σε αλφαβητική σειρά και με δοσμένα κεφαλαία, τόνους ή διαλυτικά όπου ήταν απαραίτητο.

Οι ανατροφοδοτήσεις ήταν πάντα θετικές ακόμα κι όταν υπήρχαν λάθη, αφού δεν πρόκειται για εκπαιδευτικό λογισμικό αλλά για λογισμικό ανίχνευσης. Το σύστημα βαθμολόγησης ήταν ενδεικτικό: εμφανίζεται σε ποσοστά το άθροισμα των σωστών απαντήσεων σε κάθε άσκηση. Πριν από κάθε άσκηση υπήρχαν παραδείγματα.

Υπάρχει σενάριο στο λογισμικό που εμπλέκει τον μαθητή με το να περάσει τέσσερις δοκιμασίες για να επιστρέψει σπίτι του ύστερα από ένα ναυάγιο. Κάθε δοκιμασία ελέγχει διαφορετικές καταλήξεις, πχ στην πρώτη δοκιμασία αξιολογούνται οι κλιτικές καταλήξεις και το θέμα των λέξεων, ενώ στην τέταρτη δοκιμασία ελέγχονται οι φωνολογικά διαφανείς κι αδιαφανείς παραγωγικές καταλήξεις λέξεων και ψευδολέξεων.

 

 

 

 

 

 

·         Γιατί θεωρείται χρήσιμο; Πως πιστεύετε ότι θα βοηθήσει ένα δυσλεκτικό μαθητή;

ü  Η σημασία της επιτυχούς μάθησης της ορθογραφικής δεξιότητας είναι μεγάλη καθώς το εκπαιδευτικό μας σύστημα δίνει έμφαση στο γραπτό λόγο και καθώς η ορθογραφία έχει μεγάλη σχέση με:

τον προφορικό λόγο, όπου ελλείψεις προφορικού λόγου, όπως η φωνολογική ανεπάρκεια, η ελλιπής βραχύχρονη και φωνολογική μνήμη και η δυσκολία επανάληψης ψευδολέξεων συνδέονται με τις γνωστές ελλείψεις στο γραπτό λόγο,

αλλά και με την ανάγνωση:

αν και ακολουθούνται αντίστροφες διαδικασίες, αφού στην ανάγνωση αποκωδικοποιούνται τα γραφήματα σε φωνήματα ενώ στην ορθογραφία τα φωνήματα σε γραφήματα, στην ουσία πρόκειται για αλληλένδετα πεδία. Τα όρια όμως και η σχέση τους δεν είναι ξεκάθαρα. Η ορθογραφία θεωρείται πιο απαιτητική διαδικασία γιατί  εμπλέκει την παραγωγή και την ανακλητική μνήμη ενώ η ανάγνωση χρειάζεται μόνο αναγνώριση- πρόσληψη.

Έτσι, ιδίως στην ελληνική γλώσσα που έχει διαφανές αναγνωστικό σύστημα αλλά ημιδιαφανές ορθογραφικό, η γνώση της ορθογραφίας αποκτιέται πιο δύσκολα καθώς υπάρχουν πολλές ασυνέπειες με φωνήματα (i),(ο),(ε),(ου),(σ) που έχουν πολλούς τρόπους γραφής, ή με ένα γράφημα (υ) που εκπροσωπεί πολλά φωνήματα (ι, φ, β), και με γράμματα άηχα (μ, π, τ). Απαιτούνται έτσι γνώσεις ετυμολογίας για το θέμα των λέξεων και γραμματικών και μορφολογικών κανόνων για τις καταλήξεις.

Για παράδειγμα, ακόμα κι αν μια λέξη είναι γραμμένη λάθος, μπορεί να αναγνωστεί 1:1, πχ. κιβερνό, αλλά αν πρέπει να τη γράψει κάποιος σωστά, καλείται να σκεφτεί την ιστορική ορθογραφία πχ. κυβερν- και τους κανόνες γραμματικής και μορφολογίας, πχ. -ώ.

Το λογισμικό ΛΟΚ^® εξειδικεύεται στην αξιολόγηση της ορθογραφίας παραγωγικών καταλήξεων λέξεων και ψευδολέξεων. Έχει φανεί ότι πρώτα μαθαίνει κάποιος να γράφει σωστά τις κλιτικές καταλήξεις και αργότερα τις παραγωγικές, οι οποίες θεωρούνται πιο δύσκολες γιατί αλλάζουν τη σημασία, τη φωνολογία και τη συντακτική κατηγορία της λέξης και η  γνώση τους αυξάνεται με την ηλικία και την τάξη.

Οι έρευνες μέχρι τώρα επικεντρώθηκαν σε ορθογραφία θεμάτων και κλιτικών καταλήξεων με τα φωνήματα /ο/, /ι/, /ε/. Βρέθηκε ότι στις πρώτες τάξεις, τα παιδιά γράφουν όλες τις καταλήξεις φωνολογικά με προτίμηση στα ο, ι, ε. Έπειτα υπεργενικεύουν τα σωστά γραφήματα και μόνο στις μεγαλύτερες τάξεις γράφουν σωστά τις κλιτικές καταλήξεις.

Μελετώντας τα λάθη σε θέμα και κατάληξη, βρέθηκε ότι στις μεγαλύτερες τάξεις δημοτικού μειώνονται τα λάθη στις καταλήξεις, αλλά παραμένουν τα φωνολογικά λάθη στο θέμα- το οποίο δεν υπόκειται σε κανόνες μορφολογίας.

Ερευνώντας επιπλέον την ορθογραφία λέξεων και ψευδολέξεων, βρέθηκε ότι 8χρονοι τυπικοί μαθητές γράφουν πιο σωστά τις καταλήξεις λέξεων ίσως λόγω οπτικού λεξικού.

Όμως, τα παιδιά με δυσλεξία δεν αξιοποιούν τους μορφολογικούς κανόνες ούτε τις συντακτικές πληροφορίες των καταλήξεων κάνοντας λάθη στην κατανόηση. Βρέθηκε όμως ότι ακολουθούν κοινή πορεία με ομηλίκους τους γράφοντας σωστά πρώτα τις ομόηχες, μετά τις βασικές, έπειτα τις παράγωγες και τέλος τις σύνθετες λέξεις/  ψευδολέξεις, αλλά με χαμηλότερες επιδόσεις. Επίσης, παιδιά 12-13 χρ. με δυσλεξία είχαν χαμηλότερες επιδόσεις γενικά και ιδίως στις παραγωγικές καταλήξεις ουσιαστικών κι επιθέτων σε σχέση με τα θέματα και τις κλιτικές καταλήξεις. Τα πιο πολλά λάθη έγιναν στα φωνήεντα υ, οι, ει, αι και ω παραγωγικών καταλήξεων. Όμως,  γράφοντας ουσιαστικά, ρήματα κι επίθετα τα πήγαν καλύτερα στις καταλήξεις ουσιαστικών.

 

Το παρόν λογισμικό ΛΟΚ^® βρήκε ότι τα παιδιά με δυσλεξία έχουν φτωχότερες επιδόσεις στην ορθογραφία καταλήξεων σε σχέση με τους μαθητές τυπικής ανάπτυξης. Πιο συγκεκριμένα:

o   έκαναν περισσότερα λάθη στις κλιτικές  καταλήξεις κι όχι στο θέμα των λέξεων (δοκιμασία 1).

o   Είχαν χαμηλότερες επιδόσεις στις παραγωγικές καταλήξεις χαμηλής συχνότητας κι όχι τόσο στις καταλήξεις υψηλής συχνότητας (δοκιμασία 2).

o   Έκαναν πιο πολλά λάθη στις δισύλλαβες και τρισύλλαβες παραγωγικές καταλήξεις κι όχι στις μονοσύλλαβες (δοκιμασία 3).

o   Είχαν χαμηλότερες επιδόσεις στις φωνολογικά αδιαφανείς καταλήξεις λέξεων και ψευδολέξεων κι όχι τόσο στις φωνολογικά διαφανείς (δοκιμασία 4).

 

Οι καταλήξεις που δυσκόλεψαν τους μαθητές με δυσλεξία ήταν αυτές με τα γράμματα ω, η, αι, ει, πχ. ψηφιδωτό, Αθηναίος, κυβερνήτης, παγετώνας, προσπάθεια. Αντί αυτών, προτίμησαν το ο, το ι και το ε. Φαίνεται λοιπόν, ότι οι μαθητές με δυσλεξία δεν έκαναν ικανοποιητική χρήση μορφολογικών στρατηγικών και γράφουν με 1:1 γραφο-φωνημική αντιστοίχιση κάνοντας φωνολογικά λάθη. Οι παραγωγικές καταλήξεις τους δυσκόλεψαν περισσότερο από τις κλιτικές, ίσως γιατί υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στις παραγωγικές καταλήξεις και δε δίνεται έμφαση στη διδασκαλία τους.

 

Το λογισμικό ΛΟΚ^®  έχει υψηλό δείκτη αξιοπιστίας και μπορεί να αξιοποιηθεί ως διερευνητικό εργαλείο.

 

·         Σε ποιες ηλικίες απευθύνεται; Το φύλο παίζει ρόλο;

ü  Αρχικά χορηγήθηκε το 2009 σε μαθητές μεγαλύτερων τάξεων του δημοτικού και σε λίγα παιδιά Γυμνασίου με το σκεπτικό να έχουν διδαχτεί γραμματικούς κανόνες και μορφολογικές συμβάσεις. Ωστόσο, θα είχε ενδιαφέρον να εφαρμοστεί σε όποιον (παιδί ή ενήλικα) έχει δυσκολίες στην ορθογραφημένη γραφή. Το φύλο δεν παίζει ρόλο, καθώς το σενάριο του λογισμικού κεντρίζει το ενδιαφέρον όλων των παιδιών. Η διαδικασία της γραφής γίνεται πιο ελκυστική με τη χρήση υπολογιστή.

 

·         Το λογισμικό το εφαρμόζουν οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί;

ü  Δεδομένου ότι πρόκειται για λογισμικό ανίχνευσης κι όχι για εκπαιδευτικό λογισμικό, τα αποτελέσματα του μπορούν να αξιοποιηθούν από άτομα με κατάλληλο εκπαιδευτικό υπόβαθρο. Χρειάζονται περίπου τέσσερις σαρανταπεντάλεπτες συνεδρίες για να ολοκληρωθεί η αξιολόγηση (για να μην κουραστεί το παιδί), με διαλείμματα φυσικά όποτε χρειάζεται..

 

·         Είναι δωρεάν διαθέσιμο ή έχει κάποιο κόστος;

ü  Η κατασκευή κι η χρήση αυτού του λογισμικού έγιναν στα πλαίσια μεταπτυχιακής εργασίας, είναι πρωτότυπο έργο και δεν είναι ευρέως διαθέσιμο. Όποιος ενδιαφέρεται να αποκτήσει το ΛΟΚ^® (Λογισμικό Ορθογραφίας Καταλήξεων) ή το υλικό των καταλήξεων που χρησιμοποιήθηκε, μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου μέσω email (kalaitzakimaria@yahoo.gr).

 

·         Υπάρχει κάτι άλλο που θα θέλατε να αναφέρετε;

ü  Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να δημιουργηθεί και το ανάλογο εκπαιδευτικό λογισμικό για να εξασκηθούν τα άτομα με δυσλεξία στην ορθογραφία των καταλήξεων που το ΛΟΚ^® βρήκε ότι τα δυσκολεύουν.

 

 

Κυρία Καλαιτζάκη, σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας και για τις πολύτιμες πληροφορίες σας. Ελπίζω στο μέλλον να μας ξαναβοηθήσετε.