Στην ειδική αγωγή με απλά λόγια υποδεχόμαστε την κα. Καλαϊτζάκη Μαρία (σχολική ψυχολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού στη Δυσλεξία και τη Χρήση Νέας Τεχνολογίας στην Αντιμετώπισή της και απόφοιτος του τετραετούς προγράμματος Συστημικής Ψυχοθεραπείας. Έχει εργαστεί στο παρελθόν σε ειδικά σχολεία, σε Κέντρο Κοινότητας, στη Διεύθυνση Κοινωνικής Προστασίας του Δήμου Ιωαννιτών, σε Κέντρο Ημέρας και σε άλλα προγράμματα της ΜΚΟ Έδρα) για να μας μιλήσει για το άγχος που προκαλεί ο κορονοϊός και τους τρόπους διαχείρισής του εντός του σχολείου.
• Κυρία Καλαϊτζάκη καλημέρα. Πείτε μας με απλά λόγια, τι σημαίνει άγχος;
- Ο όρος άγχος (ή στρες) προέρχεται από το ρήμα ἄγχω, που στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει σφίγγω ή πνίγω. Χαρακτηρίζεται από συναισθήματα έντονης ανησυχίας και έντασης οδηγώντας ένα σύνολο αλλαγών στο σώμα μας, όπως αυξημένη αρτηριακή πίεση, ταχυκαρδία και εγρήγορση. Μερικά ακόμα σωματικά συμπτώματα του άγχους είναι ο πονοκέφαλος, οι πόνοι στην πλάτη και τους ώμους, αλλαγές στη διατροφή πχ ανορεξία, κ.ά. Υπάρχει το παραγωγικό άγχος, το λεγόμενο ευ-στρες που μας βοηθά στη δημιουργικότητα και το χρειαζόμαστε για να φέρουμε εις πέρας εργασίες και να επιλύσουμε προβλήματα, αλλά υπάρχει και το αντιπαραγωγικό άγχος. Πότε το άγχος από φυσιολογικό και χρήσιμο για την επιβίωση μας γίνεται παθολογικό; Όταν ο τρόπος που βιώνει κανείς το άγχος, τον εμποδίζει στην καθημερινότητά του. Όταν το άγχος επιμένει για μεγάλη περίοδο Όταν διαταράσσεται ο ύπνος του (δυσκολία επέλευσης ή διατήρησης του ύπνου ή ανήσυχος μη ικανοποιητικός ύπνος). Όταν τίποτα από τα συνηθισμένα δεν τον ανακουφίζει. Όταν οι σκέψεις γίνονται επικίνδυνες για τη σωματική και ψυχική του υγεία. Όταν κάποιος νιώθει ότι χάνει τον έλεγχο. Ακόμα η εύκολη κόπωση, η δυσκολία συγκέντρωσης, η ευερεθιστότητα κι η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών είναι σημάδια ότι το άτομο αυτό καλό είναι να συμβουλευτεί ειδικό ψυχικής υγείας, (DSM IV).
• Τον τελευταίο 1,5 χρόνο ως κοινωνία ζούμε μια πρωτόγνωρη υγειονομική κρίση η οποία έχει επηρεάσει ενήλικες και παιδιά με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα ποσοστά εκδήλωσης άγχους. Πώς ο κορονοϊός μπορεί να προκαλέσει άγχος σε παιδιά και εφήβους;
- Η πανδημία έχει επηρεάσει τις ζωές των ανθρώπων όλων των ηλικιών. Έχουν γίνει πολλές έρευνες που δείχνουν την επιβάρυνση της ψυχικής υγείας. Για παράδειγμα, το 31% από 632 άτομα στον Καναδά και τις ΗΠΑ εμφάνισε γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, 29% κατάθλιψη και 63% είχαν υψηλά επίπεδα άγχους. Πιο έντονα συμπτώματα στη συγκεκριμένη έρευνα, είχαν οι γυναίκες, οι νεαρές ηλικίες και όσοι έπασχαν ήδη από κάποια ψυχική ασθένεια, (Turna J., et al, 2021). Μια έρευνα στην Ελλάδα έδειξε επίσης ότι από την πανδημία επηρεάστηκαν συναισθηματικά περισσότερο οι γυναίκες αλλά και τα άτομα με σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Οι συμμετέχοντες γενικά έδειξαν υψηλά επίπεδα προσωπικού ελέγχου και χρησιμοποίησαν θετικές στρατηγικές για να αντιμετωπίσουν το στρες της πανδημίας. Τα καταθλιπτικά συμπτώματα ήταν πιο έντονα στους νεότερους, στους φοιτητές, σε όσους είχαν συμπτώματα κορονοιού κι ήταν απομονωμένοι και σε όσους υπερεκτέθηκαν σε ειδήσεις σχετικές με τον κορονοϊό. Τα λιγότερα καταθλιπτικά συμπτώματα τα είχαν όσοι χρησιμοποιούσαν θετικές στρατηγικές αντιμετώπισης και όσοι έδειξαν υψηλά επίπεδα προσωπικού και θεραπευτικού ελέγχου. (Petros Skapinakis, Stefanos Bellos, et al., 2020).
- Όσον αφορά τα παιδιά, φαίνεται ότι κι αυτά βιώνουν άγχος. Ακόμα και βρέφη μπορούν να αισθανθούν το πότε οι γονείς τους είναι θυμωμένοι ή λυπημένοι και βιώνουν και τα ίδια αυτά τα συναισθήματα. Στη διάρκεια της πανδημίας κάποιες οικογένειες εμφάνισαν οικονομικά προβλήματα μαζί με τη γενικότερη αύξηση κρουσμάτων κορονοϊού. Σε συνδυασμό με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση, τη διακεκομμένη σχολική χρονιά και την έλλειψη επιλογών στη φύλαξη των παιδιών, τα παιδιά επηρεάστηκαν ψυχικά και συμπεριφορικά. Συνήθως, τα παιδιά εμφανίζουν παλινδρόμηση, πηγαίνοντας πίσω σε αναπτυξιακά στάδια, πχ αν είχαν μάθει να πηγαίνουν τουαλέτα, μπορεί λόγω άγχους να αρχίσουν να έχουν ατυχήματα. Άλλο πρόβλημα μπορεί να είναι οι δυσκολίες ύπνου ή οι εφιάλτες. Κάποια παιδιά μπορεί να εμμένουν σε ιστορίες με τέρατα, άλλα μπορεί να εκφράζουν άγχος και λύπη στο καθημερινό τους παιχνίδι, μερικά αλλάζουν τις διατροφικές τους συνήθειες τρώγοντας λιγότερο ή περισσότερο και μερικά εμφανίζουν άγχος αποχωρισμού. Επίσης μπορεί οι εκρήξεις θυμού να είναι συχνότερες και με μεγαλύτερη διάρκεια. Όλα αυτά είναι ενδείξεις δυσκολιών όταν παρατηρούνται σε μεγάλο βαθμό κι ένταση (σε σχέση με το σύνηθες) μέσα σε ένα διάστημα.
- Και οι έφηβοι βιώνουν στρες λόγω του κορονοϊού. Συνήθως, κάποιοι μπορεί να κρύβουν το πώς νιώθουν από φόβο ή ντροπή και για να μην επιβαρύνουν τους δικούς τους. Άλλοι μπορεί να γίνουν επιθετικοί προς την οικογένειά τους ή να απομακρυνθούν από τους φίλους τους ή να γκρινιάζουν περισσότερο από συνήθως. Κάποιοι μπορεί να κλαίνε συχνότερα. Να κοιμούνται περισσότερο ή λιγότερο ή να τρώνε περισσότερο ή λιγότερο. Μπορεί επίσης να έχουν δυσκολίες συγκέντρωσης ή πονοκεφάλους, στομαχόπονους και μυϊκές εντάσεις. Άλλο σημάδι στρες είναι ο αρνητικός τρόπος ομιλίας προς τον εαυτό, δηλαδή δηλώσεις τύπου «δεν μπορώ να..», «δεν είμαι τόσο έξυπνος όσο…» και ο αρνητικός τρόπος ομιλίας για άλλους και για το περιβάλλον γύρω τους.
• Πόσο θεωρείται ότι τα συνεχόμενα λοκ ντάουν και η τηλεκπαίδευση μπορεί να οδήγησαν σε αύξηση των ποσοστών άγχους;
- Μια έρευνα σε 3399 ενήλικες Έλληνες (Fountoulakis K.N. et al, 2021) έδειξε ότι κατά τη διάρκεια των λοκντάουν υπήρχε αύξηση στην κλινική κατάθλιψη και στη δυσφορία. Αυξημένο άγχος υπήρχε σε πάνω από 45% των συμμετεχόντων. Κάποιοι είχαν κι αυτοκτονικούς ιδεασμούς. Αξίζει να σημειωθεί ότι κυριαρχούσαν στους συμμετέχοντες οι θεωρίες συνωμοσίας. Παράγοντες που προστατεύουν από το άγχος και την κατάθλιψη φάνηκε να είναι η διατήρηση μιας καθημερινής ρουτίνας, η θρησκευτική πίστη ή πνευματικότητα και η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας.
- Η τηλεκπαίδευση ήταν μια έκτακτη λύση για να συνεχιστεί το σχολείο των μαθητών ενώ βρίσκονταν στα σπίτια τους εξαιτίας του λοκντάουν. Μια έρευνα σε παιδιά 3 ως 16 χρονών στην Ιταλία και τη Γαλλία (Champeaux H. et al, 2020) μελέτησε ρωτώντας τους γονείς, πώς το λοκντάουν επηρέασε τον συναισθηματικό κόσμο των παιδιών (ψυχική υγεία, ευεξία/ well-being και συμπεριφορά), την εξέλιξη των σχέσεων γονέα-παιδιού και τον τρόπο μάθησης στο σπίτι. Σε γενικές γραμμές οι γονείς ανέφεραν μια μείωση στις συναισθηματικές δεξιότητες των παιδιών τους αλλά μια αύξηση στην ποιότητα της σχέσης γονέα-παιδιού. Βρέθηκε ότι το λοκντάουν επηρέασε αρνητικά (ως προς τη μάθηση και τον συναισθηματικό τομέα) κυρίως τα αγόρια, τα παιδιά που φοιτούν στο νηπιαγωγείο (εύρημα στην Ιταλία) και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (εύρημα στη Γαλλία) και επίσης τα παιδιά με γονείς χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου. Τα αρνητικά ευρήματα στο συναισθηματικό τομέα των νεότερων παιδιών ίσως οφείλονται στις περιορισμένες επαφές των παιδιών με συνομηλίκους. Αντίθετα, τα μεγαλύτερα παιδιά αναπληρώνουν τις δια ζώσης επαφές με εικονική αλληλεπίδραση μειώνοντας το αρνητικό εφέ του λοκντάουν. Πάντως, οι γονείς ίσως βρίσκουν πιο δύσκολο να βοηθήσουν τα μικρότερα παιδιά ως προς τη μάθηση γιατί χρειάζονται δεξιότητες δημιουργικότητας κι όχι τυπικές μέθοδοι. Επίσης, βρέθηκε ότι η αύξηση χρόνου σε οθόνες (τηλεόραση, youtube, κοινωνικά δίκτυα κά.) σχετίζεται με χαμηλές επιδόσεις και προβλήματα στον συναισθηματικό τομέα κάτι που δεν υφίσταται όταν το παιδί διαβάζει βιβλία. Τέλος, η αρνητική επίδραση του λοκντάουν φάνηκε να μειώνεται όταν γινόταν χρήση αλληλεπιδραστικών μεθόδων τηλεκπαίδευσης. Πρέπει βέβαια να αναφερθεί ότι υπήρξε ετερογένεια στον τρόπο που γινόταν η τηλεκπαίδευση ανά χώρα κι ανά σχολικό επίπεδο. Αυτό είχε ως συνέπεια να πέσει το βάρος της μάθησης στους γονείς με διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα το κοινωνικό-οικονομικό τους επίπεδο. Επίσης, εμφανίστηκε μεγάλη ανησυχία στους γονείς ως προς τη διαδικασία μάθησης των παιδιών τους. Οι γονείς όμως πανεπιστημιακής εκπαίδευσης ανησυχούσαν λιγότερο για τον συναισθηματικό κόσμο των παιδιών τους.
• Η τηλεκπαίδευση και η κοινωνική αποστασιοποίηση, τι επιπτώσεις μπορεί να φέρουν στους εφήβους που διανύουν μια περίοδο της ζωής τους όπου έχουν ανάγκη την εγγύτητα των συνομηλίκων;
- Παρόλο που η συχνότητα θανάτων λόγω Covid-19 είναι χαμηλή σε νέα άτομα, τα προστατευτικά μέτρα κατά τη μόλυνση από κορονοϊό απευθύνονται εξίσου και στους εφήβους. Τα μέτρα κατά του ιού περιλαμβάνουν και το λοκντάουν και την τηλεκπαίδευση. Αυτά τα μέτρα φέρνουν δυσάρεστα συναισθήματα σε όλους και κυρίως στους εφήβους που τα βιώνουν όλα πιο έντονα. Το να μένουν σπίτι πολλές ώρες υπό τον έλεγχο των γονέων τους μπορεί να τους προκαλέσει ενόχληση. Η κοινωνική αποστασιοποίηση που επιβάλλεται δύσκολα διατηρείται από τους εφήβους. Αυτό τους επιφορτίζει με φόβο κι άγχος ή και πανικό για το αν θα κολλήσουν κορονοϊό, ιδίως αν πιστεύουν ό,τι βλέπουν στα μέσα ενημέρωσης. Μπορεί έτσι να αποκτήσουν κοινωνική φοβία.
- Η αύξηση χρήσης οθονών φέρνει παχυσαρκία, υψηλή αρτηριακή πίεση, ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη λόγω τσιμπολογήματος και καθιστικής ζωής και μη ποιοτικό ύπνο. Ωστόσο, η τηλεκπαίδευση ως λύση κατά τη διάρκεια της καραντίνας ήταν αναπόφευκτη και ίσως χρήσιμη και για την κοινωνικοποίηση των μαθητών. Χρειάζεται απλά μια προσαρμογή στο οικογενειακό πλάνο χρήσης οθονών όπου οι γονείς θα κρατούν κοινή γραμμή και σταθερή στάση. Οι οθόνες μπορούν να αξιοποιηθούν και για γυμναστική ή κίνηση έστω και μέσω βιντεοπαιχνιδιών. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ιδανικά για τους εφήβους ώστε να μένουν σε επαφή με τους συνομηλίκους τους κρατώντας παράλληλα τις απαραίτητες αποστάσεις.
- Φάνηκε ωστόσο σε μια έρευνα σε μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ιταλία (Commodari E, La Rosa V. L., 2021) ότι η τηλεκπαίδευση αύξησε το άγχος τους σχετικά με τις εργασίες για το σπίτι αφού εύκολα αποσπάται η προσοχή τους από το διάβασμα, δυσκολεύονται να οργανώσουν τη μελέτη τους, ανησυχούν ότι η σχολική τους καριέρα θα επηρεαστεί από το λοκντάουν και μειώθηκε ο χρόνος για τον εαυτό τους ενώ μειώθηκε κι η υποστήριξη που λαμβάνουν από τους δασκάλους. Φάνηκε ότι επηρεάστηκαν αρνητικά κυρίως τα κορίτσια. Αυτά τα ευρήματα ισχύουν παρά την ποικιλία μεθόδων που χρησιμοποιούν οι δάσκαλοι στην τηλεκπαίδευση (εικονικά μαθήματα με κατ’ ιδίαν διδασκαλία ή χρήση email και κοινωνικών δικτύων για να στέλνουν υλικό πχ σλάιντς). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι απόψεις των μαθητών για την τηλεκπαίδευση είναι αρνητικές αν δεν υπάρχει διαθέσιμος υπολογιστής στο σπίτι τους ούτε ίντερνετ και αν πρέπει να μοιραστούν τον υπολογιστή με άλλα μέλη της οικογένειας ή να κάνουν μάθημα στον ίδιο χώρο με τους υπόλοιπους.
• Και μέσα σε όλη την ανασφάλεια του μέλλοντος λόγω του κορονοϊό, οι μαθητές συχνά χρειάζεται να αντιμετωπίσουν και τον θάνατο που μπορεί να αποτελέσει επιπλέον στρεσογόνο παράγοντα.
- Αν η οικογένεια ενός μαθητή έχασε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, τα παιδιά μπορεί να βιώνουν συναισθήματα πένθους. Χρειάζεται το παιδί υποστήριξη και χρόνο να περάσει όλα τα στάδια του πένθους Με συζήτηση κι ανάλογα την ηλικία του παιδιού μπορείτε να αναφερθείτε στο δύσκολο αυτό θέμα με απλά λόγια. Παρακάτω προτείνεται μια ωραία σειρά παραμυθιών για τον κορονοϊό που απευθύνεται στα παιδιά κι έχει και κεφάλαιο (18ο επεισόδιο) που αναφέρεται στον θάνατο ενός παππού λόγω κορονοϊού. Είναι «Η Ιολίνα κι ο Κορονάκος», σε μορφή ebook του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς (ΙΕΘΣ), διαθέσιμο στον παρακάτω σύνδεσμο: https://www.ibrt.gr/ik . Μια απλή συμβουλή είναι το παιδί να φτιάξει ένα κουτί αναμνήσεων βάζοντας μέσα αντικείμενα που αγαπούσε αυτός που πέθανε και φωτογραφίες με το άτομο αυτό ή βάζοντας μέσα ζωγραφιές αφιερωμένες στο αγαπημένο πρόσωπο. Σε αυτό το κουτί μπορεί το παιδί να ανατρέχει όποτε του λείπει ο αγαπημένος του.
• Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι και για το εκπαιδευτικό προσωπικό να χειριστεί όλες αυτές τις αλλαγές και ταυτόχρονα να στηρίξει και τους μαθητές στην διαχείριση του άγχους;
- Τα παιδιά που επιστρέφουν στο σχολείο μετά από μια χρονιά με τηλεκπαίδευση έχουν ανάμικτα συναισθήματα ενθουσιασμού που θα ξαναδούν τους φίλους τους και θα επιστρέψουν στη σχολική ρουτίνα τους και φόβου μην κολλήσουν κορονοιό ή και λύπης για τυχόν απώλειες που βίωσαν. Χρειάζεται πάντα μια περίοδος προσαρμογής που θα βάλει τους μαθητές πίσω στον ρυθμό της καθημερινότητας. Το πένθος και το άγχος καλούνται να το αναγνωρίσουν οι εκπαιδευτικοί κι οι γονείς. Μπορεί να εμφανιστεί με αλλαγές στη διατροφή και τον ύπνο, απώλεια ευχαρίστησης σε δραστηριότητες, μπορεί να πάρει τη μορφή θυμού ή ευερεθιστότητας, μπορεί να μοιάζει με έλλειψη προσοχής ή να παρουσιαστεί με χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Σημαντικό είναι οι εκπαιδευτικοί να συζητούν με τους γονείς για όποιες αλλαγές παρατηρούν και να ζητούν τη βοήθεια του ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού (ψυχολόγου και κοινωνικού λειτουργού) που μπορεί να διαθέτει το σχολείο. Επίσης, μπορεί να βοηθήσει μια συζήτηση με το ίδιο το παιδί που να δείχνει ειλικρινές ενδιαφέρον κι ενσυναίσθηση κι όχι σημάδια κριτικής ή ειρωνείας.
• Τι γίνεται ωστόσο στις περιπτώσεις που το άγχος καταβάλει τους μαθητές και τους οδηγεί σε δυσλειτουργικότητα στην καθημερινότητά τους;
- Όταν το άγχος γίνει παθολογικό με τα παραπάνω προβλήματα να εμφανίζονται στην καθημερινότητα των μαθητών, τότε καλούνται οι εκπαιδευτικοί κι οι γονείς να συμβουλευτούν τους ειδικούς, είτε την ΕΔΥ (Επιτροπή Διεπιστημονικής Υποστήριξης που αποτελείται από ψυχολόγο και κοινωνικό λειτουργό) που τυχόν διαθέτει το σχολείο είτε δημόσιους φορείς όπως το Κέντρο Ψυχικής Υγείας της περιοχής τους και τα αντίστοιχα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα.
- Υπάρχει επίσης η τηλεφωνική γραμμή 11525 «Μαζί για το παιδί» που απευθύνεται σε γονείς, εκπαιδευτικούς, παιδιά κι εφήβους.
- Όπως υπάρχει κι η τηλεφωνική γραμμή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306, από το Υπουργείο Υγείας και το Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ).
• Ποιες δράσεις μπορούν να γίνουν εντός του σχολείου για τη διαχείριση του άγχους;
- Για πρώτη χρονιά εφαρμόζεται το μάθημα των εργαστηρίων δεξιοτήτων που περιλαμβάνει ενότητα για το ευ ζην και ο εκπαιδευτικός μπορεί να οργανώσει δράσεις σχετικές με τη διαχείριση των συναισθημάτων. Αν κριθεί αναγκαίο μπορεί να μπουν στις τάξεις ο ψυχολόγος και ο κοινωνικός λειτουργός που τυχόν διαθέτει το σχολείο (ως ΕΔΥ, Επιτροπή Διεπιστημονικής Υποστήριξης) και να γίνουν στοχευμένες ομαδικές δραστηριότητες που εμπλέκουν τα παιδιά στην επίλυση συγκρούσεων, στο πώς να χειριστούν το άγχος και τον θυμό και στο πώς να συνεργάζονται.
• Έχετε να προτείνετε κάποια ατομική άσκηση χαλάρωσης;
- Ένας τρόπος χαλάρωσης είναι με άσκηση αναπνοής ή με άσκηση μυικής χαλάρωσης:
Προοδευτική μυϊκή χαλάρωση: Αρχικά κάθισε σε μία άνετη και χαλαρή στάση. Μετά, από τη θέση που βρίσκεσαι, ξεκίνησε από τα χέρια και σφίξε με ένταση τη γροθιά σου, κρατώντας το υπόλοιπο σώμα χαλαρωμένο, μέτρησε μέχρι το δέκα και μετά χαλάρωσε το χέρι. Επανάλαβε για κάθε ομάδα μυών του σώματός σου, πηγαίνοντας από τα πόδια ως το κεφάλι.
• Έχετε να προτείνετε κάποια ομαδική άσκηση χαλάρωσης, εντός της σχολικής τάξης;
- Ακολουθεί μια άσκηση χαλάρωσης που μπορεί να γίνει μέσα στην τάξη και η οποία βοηθά και στο κτίσιμο εμπιστοσύνης μεταξύ των μαθητών:
Χωρίζονται οι μαθητές σε ζευγάρια. Ο ένας στέκεται απέναντι από τον άλλον με ελαφρώς λυγισμένα γόνατα και σε απόσταση ενός βήματος. Οι μαθητές χαλαρώνουν σε αυτή την θέση. Αφήνουν τα μέλη τους να βαρύνουν, ακόμα και το πρόσωπο…έρχονται σ’ επαφή με το βάρος τους…νιώθουν πού στηρίζεται το σώμα τους…σε ποια σημεία νιώθουν το βάρος…μένουν για λίγο με αυτήν την αίσθηση. Μένοντας σ’ επαφή με την αίσθηση του βάρους, λυγίζουν τα χέρια τους μπροστά και λικνίζονται ακουμπώντας τις παλάμες τους αντικριστά ο ένας με τον άλλον. Προσέχουν να μη ρίξουν στον άλλο όλο το βάρος τους. Μένουν για όσο θέλουν και μετά απομακρύνονται.
• Υπάρχει κάτι άλλο που θα θέλατε να προσθέσετε;
- Αξίζει να σημειωθεί ότι μερικές φορές δεν πειράζει να νιώθει κανείς άσχημα. Τα συναισθήματα τα βιώνουμε σε όλο τους το μέγεθος κάποιες φορές και εκεί είναι που χρειάζεται οι γονείς κι οι εκπαιδευτικοί να έχουν τεντωμένες τις κεραίες τους για να εκτιμούν καταστάσεις και να αναζητούν τη βοήθεια ειδικών όπου πρέπει.
Κυρία Καλαϊτζάκη σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας και για τις πολύτιμες πληροφορίες σας. Ελπίζω στο μέλλον να μας ξαναβοηθήσετε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου