Δικαστική συμπαράσταση ατόμων με ψυχικές αναπηρίες

Σε προηγούμενο άρθρο έγινε λόγος για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία και για την αντίστοιχη Διεθνή Σύμβαση. Στο άρθρο 12 της Σύμβασης, με τίτλο "Ισότητα ενώπιον του νόμου" αναφέρεται χαρακτηριστικά: "παρ.1. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη επαναβεβαιώνουν ότι τα άτομα με αναπηρίες έχουν οπουδήποτε το δικαίωμα αναγνώρισης της προσωπικότητας τους στο νόμο. Παρ. 2. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη αναγνωρίζουν ότι τα άτομα με αναπηρίες απολαύουν την ικανότητα για δικαιοπραξία σε ίση βάση με τους άλλους, σε όλους τις πτυχές της ζωής. Παρ. 3. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να παρέχουν πρόσβαση στα άτομα με αναπηρίες σε σχέση με την υποστήριξη που μπορεί να χρειάζονται κατά την άσκηση της ικανότητας τους για δικαιοπραξία". 

Τι εννοούμε όμως με τον όρο "ικανότητα για δικαιοπραξία"; Σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα είναι η δήλωση (ή οι δηλώσεις) της βούλησης του ατόμου που κατευθύνεται ενσυνείδητα στην παραγωγή κάποιας έννομης συνέπειας. Ωστόσο, είναι δυνατόν να υπάρξουν παροδικές ή μόνιμες περίοδοι στην ζωή του ατόμου, που για διάφορους λόγους (π.χ. ψυχική αναπηρία) δεν μπορεί να διαχειριστεί μόνο του τις προσωπικές του υποθέσεις. Σε αυτή την περίπτωση, ο νόμος θεωρεί ότι το άτομο δεν διαθέτει την ικανότητα για δικαιοπραξία. Με άλλα λόγια, την ικανότητα να διαμορφώσει μόνο του και ελεύθερα την επιθυμία του, επειδή αυτή επηρεάζεται από την ψυχική του αναπηρία.

Το εμπόδιο αυτό αντιμετωπίζεται με το μέτρο της δικαστικής συμπαράστασης, σύμφωνα με το οποίο υποβάλλεται με δικαστική απόφαση σε ένα ενήλικο άτομο, εφόσον πάσχει από ψυχική ή σωματική αναπηρία ή έχει κάποιο άλλο πρόβλημα και δεν μπορεί μερικώς ή πλήρως να φροντίσει το σύνολο ή ορισμένες από τις υποθέσεις του, ένα άλλο πρόσωπο για την διαχείριση των προσωπικών του υποθέσεων. Το πρόσωπο που υποβάλλεται στο συγκεκριμένο μέτρο ονομάζεται συμπαραστατούμενος, ενώ ο νόμιμος αντιπρόσωπός του συμπαραστάτης.

Από το νόμο προβλέπονται διάφορα είδη δικαστικής συμπαράστασης, ανάλογα με τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία:

1. Στερητική δικαστική συμπαράσταση (Πλήρη ή Μερική). Το άτομο με ψυχική αναπηρία δεν μπορεί να κάνει από μόνο του καμία δικαιοπραξία, γιατί το δικαστήριο έχει αφαιρέσει τελείως την δικαιοπρακτική του ικανότητα.
2. Επικουρική δικαστική συμπαράσταση (Πλήρη ή Μερική). Το άτομο με ψυχική αναπηρία διαθέτει δικαιοπρακτική ικανότητα, αλλά για όλες ή ορισμένες δικαιοπραξίες του χρειάζεται τη συναίνεση του συμπαραστάτη του.
3. Μικρή δικαστική συμπαράσταση (1 και 2). Συνδυασμός των ανωτέρων περιπτώσεων.

Την αίτηση για δικαστική συμπαράσταση μπορεί να καταθέσει το ίδιο το άτομο με ψυχική αναπηρία ή ο/η σύζυγος (σε περίπτωση γάμου) ή οι γονείς ή τα τέκνα ή ο εισαγγελέας ή το δικαστήριο αυτεπάγγελτα.

Συμπαραστάτης ορίζεται, κατά γενικό κανόνα, ένα άτομο που μπορεί να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του και προτείνεται από το άτομο με ψυχική αναπηρία. Το κριτήριο για την επιλογή του συμπαραστάτη δεν είναι απαραίτητα η συγγένεια, αλλά η εκτίμηση της πρότασης από το ίδιο το άτομο με αναπηρία και η καταλληλότητα του υποψήφιου συμπαραστάτη να φέρει εις πέρας το λειτούργημά του. Φυσικά, λαμβάνονται υπόψη από το δικαστήριο και άλλοι παράμετροι, όπως η επιθυμία του ατόμου με αναπηρία για αποκλεισμό κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου ή η περίπτωση ύπαρξης αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ συμπαραστατούμενου και υποψήφιου συμπαραστάτη. Στην πράξη, όμως, αποδεικνύεται ότι συνήθως το δικαστήριο ορίζει ως συμπαραστάτη ένα συγγενικό πρόσωπο και η επιθυμία του συμπαραστατούμενου δεν λαμβάνεται υπόψη. Επίσης, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν υπάρχει έκθεση της αρμόδιας κοινωνικής υπηρεσίας σχετικά με την αναγκαιότητα του μέτρου και την καταλληλότητα του συμπαραστάτη, παρά την ύπαρξη αντίστοιχου νόμου. Από το δικαίωμα του συμπαραστάτη αποκλείονται τα άτομα που συνδέονται με σχέση εξάρτησης ή με οποιονδήποτε άλλο στενό δεσμό με τη μονάδα ψυχικής υγείας στην οποία το άτομο με αναπηρία έχει εισαχθεί για θεραπεία ή για διαμονή. Στην περίπτωση, ωστόσο, που ο συμπαραστατούμενος δεν έχει συγγενείς εν ζωή ή οι τελευταίοι αδιαφορούν ή τον/την εκμεταλλεύονται, συμπαραστάτης ορίζεται ένα "ειδικό" ίδρυμα ή σωματείο που διαθέτει την κατάλληλη οργάνωση και προσωπικό, διαφορετικά μία αρμόδια κοινωνική υπηρεσία. Στην πραγματικότητα, βέβαια, τέτοιο "ειδικό" ίδρυμα ή σωματείο δεν υπάρχει. Όμως, υπάρχει η δυνατότητα να ανατεθεί η συμπαράσταση σε κάποια αρμόδια κοινωνική υπηρεσία και ο ειρηνοδίκης να ασκεί καθήκοντα εποπτικού συμβούλου.

Η δικαστική συμπαράσταση τελειώνει με δικαστική απόφαση, όταν δεν υπάρχουν πια ουσιαστικοί λόγοι για την ύπαρξή της και το ζητήσουν εγγράφως στο δικαστήριο τα ίδια πρόσωπα που αιτήθηκαν για την έναρξη του μέτρου.

Το καθήκον του συμπαραστάτη αφορά την διοίκηση ενός μέρους ή του συνόλου της περιουσίας του συμπαραστατούμενου και την εκπροσώπησή του στα δικαστήρια. Πιο συγκεκριμένα, ο συμπαραστάτης παίρνει μέτρα που αφορούν τη συντήρηση, αξιοποίηση και αύξηση της περιουσίας του ατόμου με ψυχική αναπηρία. Μπορεί να δαπανά χρήματα για την διαβίωση, τις ιατρικές και άλλες ανάγκες του ατόμου και έχει υποχρέωση ενημέρωσης του δικαστηρίου για την άσκηση του έργου του. Παρότι πρόκειται για λειτούργημα, υπάρχει η δυνατότητα μετά από αίτηση στο δικαστήριο να δίνεται κάποια αμοιβή στον συμπαραστάτη, η οποία θα εξαρτάται από το μέγεθος της περιουσίας που διαχειρίζεται, τον κόπο και τον χρόνο που δαπανά. Τέλος, μπορεί να γίνει αποκατάσταση των δαπανών του συμπαραστατή.

Για την αποτελεσματικότερη λειτουργία του μέτρου της δικαστικής συμπαράστασης, ο συμπαραστάτης εποπτεύεται από το εποπτικό συμβούλιο και ορισμένες φορές από τον ειρηνοδίκη. Το εποπτικό συμβούλιο αποτελείται από τρία ή πέντε μέλη, συγγενείς ή φίλους ή μέλη της κοινωνικής υπηρεσίας που ορίζονται με την ίδια απόφαση που είχε οριστεί και ο συμπαραστάτης. Ο ειρηνοδίκης μπορεί να εκτελέσει χρέη ελεγκτή στην περίπτωση που έχει ανατεθεί η συμπαράσταση σε ίδρυμα ή σωματείο ή σε αρμόδια κοινωνική υπηρεσία ή στην περίπτωση προσωρινής δικαστικής συμπαράστασης.

Παρακάτω δίνεται ένα υπόδειγμα αίτησης για δικαστικό συμπαραστάτη, το οποίο υπάρχει διαθέσιμο στο διαδίκτυο, στην ιστοσελίδα του δικηγορικού γραφείου των Γεωργίου και Ιωάννη Παραδείση:

Ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών

(Διαδικασία Εκούσιας Δικαιοδοσίας)

ΑΙΤΗΣΗ

Δια του κ. Εισαγγελέως Πρωτοδικών Αθηνών

…….. συζ. …………………………, το γένος,…………….. κατοίκου ………………, Αττικής, οδός …………. αρ. ……..

ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΣΗ ΣΕ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

….. θυγ. ……………, κατοίκου ………… Αττικής, οδός ………. αρ. …..

Η ως άνω ……………………., η οποία είναι αμφιθαλής αδελφή μου, γεννηθείσα το έτος 19.. και άγουσα σήμερα την προχωρημένη ηλικία των 80 ετών, παρουσίασε από εξαετίας συμπτώματα προϊούσης γεροντικής ανοίας και εξακολουθεί και σήμερα να εμφανίζει σοβαρή διανοητική διαταραχή και συγκεκριμένα "ανοϊκή συνδρομή". Εξ αιτίας της εν λόγω παθήσεως η ως άνω αδελφή μου εμφανίζει μειωμένη αντίληψη για τα πράγματα και το περιβάλλον, απώλεια μνήμης και αδυναμία αναγνωρίσεως ακόμη και πολύ οικείων προσώπων, αδυναμία προσανατολισμού με συνέπεια να μη μπορεί να κυκλοφορήσει εκτός οικίας μόνη της, έλλειψη συγκεντρώσεως και δυσχέρεια στην επικοινωνία της με τους άλλους. Περαιτέρω αδυνατεί να επιτελέσει αποτελεσματικά και με συνέπεια και τις απλούστερες λειτουργίες της καθημερινής ζωής (ένδυση, διατροφή, επιμέλεια σώματος), με αποτέλεσμα να χρειάζεται βοήθεια και στις στοιχειώδεις αυτές δραστηριότητες, αλλά και διαρκή επιτήρηση προς αποτροπή επικίνδυνων καταστάσεων.

Επειδή η ανωτέρω πνευματική ασθένεια της αδελφής μου είναι μόνιμη και ανίατη και επιβεβαιώνεται: α) με το υπ' αριθ. πρωτοκόλλου …….. Πιστοποιητικό Νοσηλείας του Νευρολογικού Τμήματος του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός, στο οποίο αναφέρεται ότι η ως άνω διαγνωσθείσα ασθένεια (Ανοϊκή Συνδρομή) είναι εξελισσόμενη και ότι η ασθενής χρήζει διαρκούς επιτηρήσεως ούσα σε πλήρη αδυναμία να φροντίζει τις υποθέσεις της, και β) με το υπ’ αριθ. πρωτοκόλλου …….. Πιστοποιητικό Νοσηλείας του Νευρολογικού Τμήματος του Νοσοκομείου Αιγινήτειο, όπου διαπιστώνεται η ίδια ασθένεια και ότι εξ αυτής η ασθενής αδυνατεί εν όλω να επιμεληθεί των υποθέσεών της.

Επειδή κατ' ακολουθία η πνευματική και ψυχική κατάσταση της αδελφής μου είναι τέτοια που αποκλείει την ικανότητα να επιμελείται του εαυτού της, ώστε επιβάλλεται να τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση και να κηρυχθεί ανίκανη προ δικαιοπραξία, κρινομένου ότι αδυνατεί να ενεργεί αυτοπροσώπως οποιαδήποτε δικαιοπραξία.

Επειδή η ως άνω αδελφή μου είναι άγαμη και στερείται γονέων και τέκνων, ώστε αρμόδιος να ενεργήσει για την θέση της σε δικαστική συμπαράσταση είναι ο Εισαγγελεύς Πρωτοδικών κατ' άρθρο 1667 Α.Κ.

Επειδή εν όψει των ανωτέρω συντρέχουν επείγοντες λόγοι για τον διορισμό προσωρινού δικαστικού συμπαραστάτη με προσωρινή διαταγή, σύμφωνα με τα άρθρα 805 παρ. 2 και 781 ΚΠολΔ, λόγω του επαπειλούμενου από την αναβολή κινδύνου για τα συμφέροντα της συμπαραστατέας.

Επειδή επιθυμώ και στο πρόσωπό μου συντρέχουν οι σχετικές προϋποθέσεις καταλληλότητας να ορισθώ προσωρινή και στη συνέχεια οριστική συμπαραστάτης της ως άνω αδελφής μου, δοθέντος ότι έχει ήδη επωμισθεί απαρχής της ασθενείας της την επιμέλεια του προσώπου της, κατοικώ πλησίον αυτής σε απόσταση ολίγων μέτρων και έχω έτσι την δυνατότητα στενής εποπτείας της, ώστε είναι βέβαιο ότι θα ασκήσω με τον καλύτερο τρόπο τα καθήκοντα που συνεπάγεται ο διορισμός μου ως δικαστικού συμπαραστάτη.

Για το διάστημα δε που μεσολαβεί από τη δημοσίευση της απόφασης μέχρι την τελεσιδικία της, προτείνω και πάλι να ορισθώ ως προσωρινός δικαστικός συμπαραστάτης, επειδή παρέχω όλες τις εγγυήσεις για το λειτούργημα αυτό, είμαι έντιμη και συνετή.

Επειδή σύμφωνα με τα άρθρα 1682 και 1634 ΑΚ (όπως αυτά έχουν τροποποιηθεί), το έργο της εποπτείας της δικαστικής συμπαράστασης ασκεί συμβούλιο από τρία έως πέντε μέλη, τα οποία διορίζονται με απόφαση του Δικαστηρίου.

Επειδή για την συγκρότηση του εποπτικού συμβουλίου προτείνω τα ακόλουθα τρία (3) πρόσωπα ως μέλη:

α) ……………………συζ. , Μηχανολόγο Μηχανικό, κάτοικο …………, οδός ……… αρ. … ανηψιά της συμπαραστατούμενης.

β) …………………….., κάτοικο ………., ιδιωτικό υπάλληλο, οδός …….. αρ. …, ανηψιό της συμπαραστατουμένης, και

γ) …….. συζ. …………………, δημόσιο υπάλληλο, κάτοικο ………, οδός …………. αρ. …..

Επειδή η παρούσα αίτησή μου είναι νόμιμη και βάσιμη.

ΔΙΑ ΤΑΥΤΑ

και τα κατά τη συζήτηση προστεθησόμενα

ΑΙΤΟΥΜΑΙ

Να γίνει δεκτή η παρούσα αίτησή μου.

Να τεθεί υπό πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση η ………………. εξαιτίας της άνω πνευματικής ασθενείας της ή υπό άλλη ρύθμιση κατά την κρίση του Δικαστηρίου.

Να διορισθώ ως προσωρινός δικαστικός συμπαραστάτης της ίδιας μέχρι την τελεσιδικία της αποφάσεως.

Να μου ανατεθεί η επιμέλεια του προσώπου της ως άνω συμπαραστατέας και

Να διορισθεί Εποπτικό Συμβούλιο που να αποτελείται από τα ανωτέρω προτεινόμενα πρόσωπα.

Αθήνα, ………………..2002

Ο πληρεξούσιος δικηγόρος

Παρατήρηση:

Απαιτούμενα συνημμένα έγγραφα για την δικαστική συμπαράσταση

1) Πιστοποιητικό Δήμου περί οικογενειακής καταστάσεως.

2) Ενορκη βεβαίωση δύο μαρτύρων ενώπιον Ειρηνοδίκη ή συμβολαιογράφου για τους εγγυτέρους συγγενείς του συμπαραστατέου.

3) Ληξιαρχικές πράξεις θανόντων προσώπων γονέων, συζύγου, παιδιών) που δικαιούνται να απευθυνθούν απ' ευθείας στο Δικαστήριο.

4) Ιατρική βεβαίωση από ένα (1) κρατικό γιατρό ή δύο (2) ιδιώτες γιατρούς, στην οποία θα αναφέρεται η πάθηση του καθού η δικαστική συμπαράσταση και εάν εξ αυτής αδυνατεί εν όλω ή εν μέρει να φροντίζει τις υποθέσεις του.

5) Στο δικόγραφο – αίτηση θα πρέπει να προτείνονται και τρία πρόσωπα για το εποπτικό Συμβούλιο.