Απαντήσεις από έναν νευροψυχολόγο

Αυτή την φορά, ζήτησα από έναν φίλο και ψυχολόγο τον κ. Κάβουρα Χαράλαμπο που εργάζεται στο Κέντρο Κοινότητας Δήμου Αιγιαλείας να μας βοηθήσει στο να κατανοήσουμε την σύνδεση των ψυχικών διαταραχών με τις νευροεπιστήμες. Ο κ. Κάβουρας είναι απόφοιτος ψυχολογίας από το Πάντειο Πανεπιστήμιο με ειδίκευση στην γνωστική νευροψυχολογία και νευροεπιστήμη.

·         Κύριε Κάβουρα καλημέρα. Καταρχάς, εξηγήστε μας με δύο λόγια τι είναι η νευροεπιστήμη.

o   Καλημέρα και σε εσάς. Η νευροεπιστήμη είναι ένας όρος ομπρέλα, που περιλαμβάνει πολλά και διαφορετικά πεδία, όπως για παράδειγμα η νευρολογία, η νευροψυχολογία, η νευροβιολογία, η νευροχημεία, η νευροφαρμακολογία, νευροπληροφορική κ.α. Επομένως μιλάμε για ένα διεπιστημονικό πεδίο, το οποίο όμως, έχει έναν κοινό στόχο: την κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου.

·         Μπορείτε να μας περιγράψετε εν συντομία τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας ενός ανθρώπινου εγκεφάλου;

o   Ο εγκέφαλος αποτελείται από κύτταρα που ονομάζονται νευρώνες αλλά και κάποια άλλα υποστηρικτικά κυρίως κύτταρα. Διακρίνεται σε δύο ημισφάιρια, που ενώνονται μεταξύ τους, με ένα πυκνό δίκτυο ινών, που ονομάζεται μεσολόβιο. Οι δομές του εγκεφάλου μπορούν να διακριθούν πολύ απλουστευμένα, στον εγκεφαλικό φλοιό, ο οποίος διακρίνεται στον μετωπιαίο, κροταφικό, βρεγματικό και ινιακό λοβό και στις υποφλοιώδεις δομές με τις οποίες αυτός συνδέεται, όπως τα βασικά γάγγλια, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην κίνηση, το μεταιχμιακό σύστημα που είναι υπεύθυνο για τα συναισθήματα και τη μνήμη και τέλος το εγκεφαλικό στέλεχος στο οποίο εντοπίζονται δομές που έχουν να κάνουν με «αρχέγονες» λειτουργίες όπως η αναπνοή και πολλά είδη αντανακλαστικών.  Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο φλοιός, και ειδικότερα ο μετωπιαίος λοβός, είναι εκείνο που μας διαχωρίζει από τα υπόλοιπα θηλαστικά, καθώς σχετίζεται με τις ανθρώπινες ανώτερες λειτουργίες, όπως οι εκτελεστικές λειτουργίες, η λογική και αφαιρετική σκέψη, ο αναλογισμός και πολλά άλλα. Παλαιότερα, η προσέγγιση για τη λειτουργία του εγκεφάλου ήταν  περισσότερο «τοπολογική», δηλαδή η μελέτη αφορούσε τη λειτουργία συγκεκριμένων εγκεφαλικών περιοχών. Πλέον όμως, όσο προχωράει η έρευνα με νευροαπεικονιστικές τεχνικές, τείνουμε να μιλάμε για ολοκληρωμένα εγκεφαλικά δίκτυα τα οποία συνδέονται και επικοινωνούν μεταξύ τους για την εκτέλεση μιας δραστηριότητας. Επομένως, αντιλαμβάνεστε πόσο πολύπλοκη είναι η μελέτη του εγκεφάλου.    

·         Εσείς ορίζεστε ως νευροψυχολόγος. Ποια η διαφορά με τον νευροεπιστήμονα και ποιο ακριβώς είναι το αντικείμενό σας;

o    Η αλήθεια είναι ότι σε ερευνητικό επίπεδο η νευροψυχολογία τείνει να αφομοιωθεί από τη νευροεπιστήμη ή οποία προέκυψε από την εμφάνιση καινοτόμων νευροαπεικονιστικών τεχνολογιών που μας επέτρεψαν να έχουμε εικόνα από το εσωτερικό του εγκεφάλου. Πριν την εμφάνιση αυτών των τεχνολογιών, ο μοναδικός τρόπος να εκτιμήσει κάποιος το σημείο της εγκεφαλικής βλάβης σε περιπτώσεις γνωστικών ελλειμμάτων ήταν η νευροψυχολογική αξιολόγηση μέσω των τεστ. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γνωστική νευροεπιστήμη αποτελεί την εξέλιξη της νευροψυχολογίας.  Ωστόσο, σε κλινικό επίπεδο ο νευροψυχολόγος είναι ο ειδικός που ασχολείται με την αξιολόγηση και αποκατάσταση των νοητικών λειτουργιών, όπως είναι η μάθηση, η μνήμη, η προσοχή και συγκέντρωση κ.α. Η αξιολόγηση πραγματοποιείται μέσω χορήγησης σταθμισμένων νευροψυχολογικών εργαλείων (τεστ) τα οποία μπορούν να αναδείξουν συγκεκριμένα γνωστικά ελλείμματα, για τα οποία στη συνέχεια θα ακολουθηθεί συγκεκριμένο πρόγραμμα αποκατάστασης.   

·         Με ποιες διαταραχές μπορεί να ασχοληθεί ένας νευροψυχολόγος; Αναφέρετε μας μερικές    .

o   Δυστυχώς γνωστικά ελλείμματα εμφανίζονται σε μια πληθώρα καταστάσεων, όπως είναι οι άνοιες και άλλα νευροεκφυλιστικά σύνδρομα, οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, τα νευροαναπτυξιακά σύνδρομα όπως πχ., άτομα του αυτιστικού φάσματος, οι μαθησιακές διαταραχές όπως η δυσλεξία και πάρα πολλά άλλα. Θα έλεγα ότι ο ρόλος του νευροψυχολόγου στις συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι πολύ βασικός και κρίνεται αναγκαίος, καθώς θα εντοπίσει ακριβώς το είδος του ελλείμματος και θα προσπαθήσει μέσω ειδικού προγράμματος να το αποκαταστήσει στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό. Επιπλέον, πολλές από τις σύγχρονες παθήσεις όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, δεν παρουσιάζουν  εμφανή κλινικά ευρήματα στις νευροαπεικονιστικές μεθόδους κατά τα αρχικά στάδια, ωστόσο η νευροψυχολογική αξιολόγηση μπορεί να εντοπίσει το πρόβλημα και έτσι να αρχίσει έγκαιρη αποκατάσταση του ασθενούς πριν προχωρήσει η νόσος.

·         Μπορεί ένας νευροψυχολόγος να αξιολογήσει ένα άτομο με αναπηρία και αν ναι, με ποιο τρόπο;

o   Ο νευροψυχολόγος είναι ο κατεξοχήν αρμόδιος για την εκτίμηση των νοητικών λειτουργιών, μέσω μιας διαδικασίας που λέγεται νευροψυχολογική αξιολόγηση. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τη χορήγηση σταθμισμένων νευροψυχολογικών τεστ, βάσει των οποίων θα εκτιμηθεί η πιθανότητα ύπαρξης κάποιου ελλείμματος, για το οποίο θα πρέπει να ακολουθήσει αποκατάσταση. Μην ξεχνάμε επίσης, ότι ο νευροψυχολόγος είναι ψυχολόγος, επομένως μπορεί να ανιχνεύσει και να αντιμετωπίσει ψυχοθεραπευτικά τυχόν καταθλιπτικές ή αγχώδεις διαταραχές, που συνήθως εμφανίζονται μετά από εγκεφαλικές βλάβες.

·         Αν και δεν έχει ακόμα εξακριβωθεί, πολλές διαταραχές όπως η σχιζοφρένεια και η κατάθλιψη έχουν συνδεθεί με γενετικούς και νευροβιολογικούς παράγοντες. Ποια είναι η άποψή σας;

o   Η επικρατούσα άποψη ενστερνίζεται το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν σαφώς βιολογικοί παράγοντες, όπως τα γονίδια, οι νευροδιαβιβαστές, οι ορμόνες και άλλα, που αποδεδειγμένα μπορούν να οδηγήσουν στην εμφάνιση κάποιας ψυχιατρικής νόσου. Ωστόσο, ακόμα και αν κάποιος έχει την γενετική προδιάθεση να εμφανίσει μια διαταραχή, η εκδήλωσή της εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγάλωσε. Για παράδειγμα, το στρες, ειδικά κατά την βρεφική και παιδική ηλικία, αυξάνει κατά πολύ την πιθανότητα εκδήλωσης τέτοιων διαταραχών. Ο εγκέφαλος είναι ένα πολύ εύπλαστο όργανο που προσαρμόζεται στο περιβάλλον, μέσω της μάθησης. Όταν λοιπόν το περιβάλλον είναι βλαβερό, τότε και ο εγκέφαλος ενδέχεται να αναπτύξει δυσλειτουργικά πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς. Ωστόσο, αυτή η πλαστικότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνεται ανάλογα τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος είναι και η μεγαλύτερη δύναμή του. Μας επιτρέπει, παρέμβουμε μέσω αποκατάστασης ή ψυχοθεραπείας και να πετύχουμε μια επιθυμητή αλλαγή. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονιστεί ότι η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου δεν πραγματοποιείται από τη μία μέρα στην άλλη, αλλά απαιτεί αρκετές βδομάδες και μήνες. Αυτός είναι και ο λόγος που τα αποτελέσματα στην αποκατάσταση και στην ψυχοθεραπεία αρχίζουν να γίνονται ορατά μετά τους τρεις πρώτους μήνες της παρέμβασης.

·         Τα συναισθήματα εδράζονται σε συγκεκριμένες δομές στον εγκέφαλο; Δηλαδή αν επηρεάσουμε αυτές τις δομές, άτομα με συναισθηματικές διαταραχές θα μπορούσαν να δουν βελτίωση στην καθημερινότητά τους;

o   Κάθε συμπεριφορά, σκέψη ή συναίσθημα έχει βιολογική βάση και αυτό φαίνεται από κάποιες βλάβες σε συγκεκριμένα σημεία του εγκεφάλου που μπορούν να οδηγήσουν σε παράξενες συναισθηματικές αντιδράσεις. Στην κροταφική επιληψία για παράδειγμα μπορούν να εμφανιστούν γελαστικές κρίσεις ή κρίσεις κλάματος. Βλάβες του μετωπιαίου λοβού μπορούν να οδηγήσουν σε απάθεια. Όπως ανέφερα και νωρίτερα το μεταιχμιακό σύστημα παίζει κεντρικό ρόλο στα συναισθήματα. Για παράδειγμα, η αμυγδαλή του εγκεφάλου «ενεργοποιείται» σε φοβικά ερεθίσματα. Υπάρχουν πολλές έρευνες πλέον που συνδέουν συγκεκριμένα νευρωνικά δίκτυα με τις συναισθηματικές αντιδράσεις. Η φαρμακολογία στοχεύει ακριβώς στην ρύθμιση αυτών των δικτύων, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για την αποτελεσματικότητα της ηλεκτρομαγνητικής διέγερσης του εγκεφάλου σε άτομα που υποφέρουν από κατάθλιψη.

·         Ο εντοπισμός των σημείων του εγκεφάλου που εντοπίζονται οι βλάβες σε διαταραχές όπως η ΔΕΠ-Υ, ο αυτισμός ή η δυσλεξία, πιστεύετε ότι μπορεί να συμβάλει στην δημιουργία προγραμμάτων εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης;

o   Ειδικά προγράμματα εκπαίδευσης για αυτές τις παθήσεις υπήρχαν πολύ πριν την ανάπτυξη της νευροαπεικόνισης. Γνωρίζαμε ότι μέσω εκπαίδευσης «κάτι» αλλάζει στον εγκέφαλο (επομένως και στη συμπεριφορά), απλώς δεν ξέραμε τι είναι αυτό το «κάτι». Πλέον είμαστε σε θέση να οπτικοποιούμε την λειτουργία του εγκεφάλου και να βλέπουμε τι είναι αυτό που δυσλειτουργεί σε κάποια πάθηση, όπως στην ΔΕΠΥ για παράδειγμα. Η ανίχνευση τέτοιων δυσλειτουργιών δίνει τεράστια ώθηση στον τομέα της νευροφαρμακολογίας αλλά και της νευροχειρουργικής. Στη νευροψυχολογία είναι χρήσιμη μια τέτοια πληροφορία, καθώς μας κατευθύνει στην ανίχνευση του γνωστικού ελλείμματος και πως θα πρέπει να δουλέψουμε προκειμένου ο ασθενής να έχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Θυμηθείτε ότι ο εγκέφαλος μας αλλάζει αναλόγως τα ερεθίσματα που δέχεται και σε αυτή την αλλαγή στηρίζεται η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση.    

·         Μπορεί ένας νευροψυχολόγος να συμβάλει στην δημιουργία νέων Τεχνολογιών της Πληροφορικής και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) με στόχο την ένταξη των ατόμων με ψυχικές ασθένειες στην κοινότητα;

o   Η ανάδειξη των ανθρώπινων γνωστικών λειτουργιών και των ελλειμμάτων που μπορούν να εμφανιστούν, έδωσε τεράστια ώθηση σε αυτόν τον τομέα. Στο παρελθόν, όταν κάτι δεν μπορούσαμε να το αποκαταστήσουμε, όπως για παράδειγμα ένα πρόβλημα μνήμης, τότε εκπαιδεύουμε τον ασθενή να χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές όπως η καταγραφή καθημερινών υποχρεώσεων σε χαρτί. Σε άλλες περιπτώσεις η διαμόρφωση του χώρου στο οποίο ζει ο ασθενής ήταν εξίσου σημαντική και έπρεπε να βασίζεται στην αντιστάθμιση των ελλειμμάτων του. Πλέον όμως, υπάρχουν τεχνολογίες που μπορούν να βοηθήσουν σε μεγάλο βαθμό έναν ψυχικά ασθενή με γνωστικά ελλείμματα, να λειτουργήσει στην καθημερινότητά του. Παραδείγματος χάριν, υπάρχουν τεχνολογίες που υπενθυμίζουν σε κάποιον να λάβει την φαρμακευτική του αγωγή, ενώ στο άμεσο μέλλον, θα υπάρχουν συσκευές τεχνητής νοημοσύνης που θα «μαθαίνουν» την καθημερινότητα  του ατόμου. Ως εκ τούτου, θα υποστηρίζουν πολύπλευρα το άτομο στη καθημερινότητά του, ενώ θα μπορούν και να ενημερώνουν τους συγγενείς αν η συσκευή «αντιληφθεί» ότι κάτι δεν πάει καλά. Για παράδειγμα, εάν κάποιος ασθενής δεν έχει ξυπνήσει μετά από μεγάλο διάστημα ή αν δεν έχει λάβει την αγωγή του. Όλες αυτές οι συσκευές προϋποθέτουν γνώση των υπαρχόντων ελλειμμάτων του ατόμου.

·         Ποια είναι η άποψή σας για την φαρμακοθεραπεία των ψυχικών διαταραχών;

o   Η ανάπτυξη ειδικών φαρμάκων για τις ψυχικές διαταραχές προσέφερε μεγάλη ανακούφιση στους πάσχοντες και άνοιξε τον δρόμο για μια πιο αποτελεσματική θεραπεία. Ένα άτομο που πάσχει από μια διαταραχή, θα πρέπει να επισκεφτεί τον ιατρό του και να συζητήσουν μαζί την έναρξη ή όχι μιας αγωγής. Παράλληλα με την αγωγή, εξίσου σημαντικός είναι ο ρόλος του κλινικού ψυχολόγου και της ψυχοθεραπείας που θα πρέπει να ακολουθήσει κάποιος/α. Η φαρμακευτική αγωγή θα ανακουφίσει το άτομο από τα συμπτώματα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, όμως η ψυχοθεραπεία θα του δώσει τις βάσεις ώστε να το αντιμετωπίσει αποτελεσματικά, μειώνοντας την πιθανότητα υποτροπής, έπειτα από τη διακοπή της αγωγής. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο συνδυασμός φαρμακευτικής αγωγής με ψυχοθεραπεία αποτελούν την καλύτερη λύση για την αντιμετώπιση μια ψυχικής διαταραχής. Εξάλλου μην ξεχνάμε ότι οι αλλαγές που συμβαίνουν στο εγκέφαλο, είτε από φαρμακολογία είτε μέσω ψυχοθεραπείας και εκπαίδευσης, απαιτούν αρκετούς μήνες για να εδραιωθούν. Στο επίκεντρο της παρέμβασης κάθε ειδικού πρέπει να είναι ο ασθενής και πως αυτός δύναται να βοηθηθεί. Κάθε προσέγγιση που μπορεί να προσφέρει βελτίωση στον άνθρωπο, δεν πρέπει να αποκλείεται.

·         Κύριε Κάβουρα σας ευχαριστώ για τον χρόνο σας και για τις πολύτιμες πληροφορίες σας. Ελπίζω κάποια στιγμή στο μέλλον να ξανασυνεργαστούμε.