Νοητική υστέρηση/ καθυστέρηση

Από αρχαιοτάτων χρόνων, έχουν αναφερθεί περιστατικά ανθρώπων που υστερούσαν νοητικά σε σχέση με τον μέσο όρο. Κατά καιρούς, έχουν δοθεί διάφοροι όροι για αυτά τα άτομα, όπως πνευματική αναπηρία, παραφροσύνη, ιδιωτεία, ολιγοφρένεια κ.τ.λ. Σήμερα, επικρατούν οι όροι νοητική υστέρηση και, εναλλακτικά, καθυστέρηση. Πρόκειται για μια ομάδα ατόμων με μεγάλη ανομοιογένεια ως προς τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους. Μάλιστα, η νοητική υστέρηση εμφανίζεται πολλές φορές ως δευτερεύων σύμπτωμα μαζί με άλλες διαταραχές (διαταραχή διαγωγής, ΔΕΠ-Υ, αγχώδεις διαταραχές) ή σύνδρομα (σύνδρομο Down, σύνδρομο του εύθραυστου Χ) ή είναι αποτέλεσμα κακών συνθηκών διαβίωσης του ατόμου, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου της οικογένεια κ.τ.λ. Όπως καταλαβαίνετε, η μελέτη της νοητικής υστέρησης αποτέλεσε και αποτελεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο για τους ειδικούς μέσα στο πέρασμα των αιώνων.

Τι συνέβαινε, όμως, στο παρελθόν; Πως αντιμετώπιζε ο κόσμος τη νοητική υστέρηση; Στις πρωτόγονες κοινωνίες, λόγω των δύσκολων συνθηκών διαβίωσης, ο μέσος χρόνος ζωής των ατόμων που γεννιόταν με αναπηρίες δεν ξεπερνούσε τη βρεφική ηλικία. Οι περισσότερες φυλές, μάλιστα, επέτρεπαν τη βρεφοκτονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εποχής είναι ο άνθρωπος του Κρο-Μανιόν που εφάρμοζαν μια ιδιαίτερη μέθοδο «θεραπείας». Πιο συγκεκριμένα, με αιχμηρά πέτρινα εργαλεία τρυπούσαν το κρανίο για να βγει από μέσα το «κακό πνεύμα». Τέτοια εργαλεία και πριονισμένα κρανία έχουν βρεθεί αρκετά μέσα από τις αρχαιολογικές έρευνες. Στην αρχαία Αίγυπτο, αντίθετα, η βρεφοκτονία των αναπήρων μωρών απαγορευόταν. Οι τυφλοί πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην πολιτεία αναλαμβάνοντας το μοιρολόι των νεκρών. Στην αρχαία Σπάρτη, τα παιδιά με νοητική υστέρηση και άλλες αναπηρίες τα πετούσαν στο Καιάδα, γιατί θεωρούνταν άχρηστα σύμφωνα με το ιδέα του τέλειου πολεμιστή. Αντίθετα στην Αθήνα, υπήρχε μια πρώιμη μορφή κοινωνικής περίθαλψης για αυτά τα άτομα (δινόταν επίδομα 3 μνες σε όσους ανάπηρους δεν μπορούσαν να εργαστούν). Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που προσπάθησε με επιστημονικό τρόπο να αντιμετωπίσει τα ανάπηρα άτομα. Υποστήριξε πως δεν είναι οι δαίμονες ή οι θεοί που βλάπτουν τους ανθρώπους, αλλά κάποια ασθένεια. Ο ίδιος ασχολήθηκε με ψυχικά άρρωστα και καθυστερημένα άτομα, ενώ τα συμπεράσματά του υπήρξαν πολύ σημαντικά για τα δεδομένα της εποχής. Στην αρχαία Ρώμη, τα άτομα με νοητική υστέρηση χρησιμοποιούνταν ως γελωτοποιοί για να διασκεδάζουν τους αυτοκράτορες. Στο Βυζάντιο, επικρατούσε η χριστιανική άποψη. Τα ανάπηρα άτομα πλήρωναν τις αμαρτίες των προγόνων τους. Η πάθηση στέλνονταν από το θεό. Η ελεημοσύνη, η απομόνωση και ο εγκλεισμός σε μοναστήρια και ιδρύματα ήταν η μοναδική μέθοδος που εφαρμοζόταν. Στον Μεσαίωνα τα πράγματα χειροτέρεψαν. Η νοητική υστέρηση θεωρούνταν αποτέλεσμα της κατάληψης του ατόμου από κάποιο δαίμονα και το ίδιο το άτομο ήταν αμαρτωλό. Με διάταγμα του Πάπα Ινοκέντιου του 8ου το 1484 χιλιάδες άτομα με αναπηρίες οδηγήθηκαν στην Ιερά Εξέταση. Μη μπορώντας να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, καταδικάστηκαν και μετά από φριχτά βασανιστήρια οδηγήθηκαν στη φωτιά. Με την Αναγέννηση, η κατάσταση κάπως βελτιώθηκε. Η κοινωνία άρχισε να αντιμετωπίζει πιο ανθρώπινα τα άτομα με αναπηρίες. Βέβαια, η εκμετάλλευση των αναπήρων συνεχιζόταν, όπως π.χ στο τσίρκο εμφάνιζαν υδροκέφαλους, νάνους κ.λ.π. Στα τέλη του 18ου αιώνα άρχισαν να λειτουργούν κανονικά οργανωμένα σχολεία για τυφλούς και κωφούς, αλλά ελάχιστα γίνονταν για τα παιδιά με σωματική και νοητική αναπηρία. Ο 19ος αιώνας θεωρείται η αρχή της ειδικής αγωγής. Σπουδαίοι γιατροί, παιδαγωγοί και φιλόσοφοι, όπως ο Itard, ο Pestalozzi και η Montessori, ασχολήθηκαν με την αναπηρία, μελέτησαν και δοκίμασαν λύσεις. Για πρώτη φορά ιδρύθηκαν ιδρύματα για παιδιά με νοητική υστέρηση. Η ειδική αγωγή αρχίζει να θεωρείται ευθύνη της πολιτείας. Ο 20ος χαρακτηρίστηκε από μια πιο συστηματική προσπάθεια μελέτης και επιστημονικής-ανθρωπιστικής αντιμετώπισης των ατόμων με αναπηρίες. Όμως, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι δημιούργησαν νέα προβλήματα. Κατά τη διάρκεια του Β' παγκόσμιου πολέμου, οι ναζί οδήγησαν στα κρεματόρια εκατομμύρια ανθρώπους, που δεν πληρούσαν τις προδιαγραφές της αρίας φυλής. Ανάμεσα τους, φυσικά, και τα άτομα με νοητική υστέρηση.

Τι είναι, λοιπόν, η νοητική υστέρηση; Είναι η παθολογική κατάσταση, που εμφανίζεται στην περίοδο της ανάπτυξης, χαρακτηρίζεται από νοητική ικανότητα κάτω από το μέσο όρο και συνοδεύεται από μειωμένη ικανότητα προσαρμογής. Οι περισσότεροι ειδικοί χρησιμοποιούν τον όρο "υστέρηση" αντί για "καθυστέρηση", γιατί ο δεύτερος όρος υπονοεί ότι τα άτομα αυτά έχουν την δυνατότητα να ξεπεράσουν τις νοητικές τους ανεπάρκειες απλά έχουν πιο αργούς ρυθμούς ανάπτυξης σε σχέση με τα υπόλοιπα άτομα της ηλικίας τους. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει γιατί στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα άτομα με νοητική υστέρηση δεν καταφέρνουν να φτάσουν στα ίδια επίπεδα ανάπτυξης με αυτά των "φυσιολογικών". Με άλλα λόγια, η νοητική ανάπτυξη ενός τέτοιου ατόμου δεν είναι απλώς αργή αλλά ελλιπής.

Σύμφωνα με το DSM-IV, για να δοθεί η διάγνωση της νοητικής υστέρησης πρέπει ο δείκτης νοημοσύνης του παιδιού (I.Q.) να είναι περίπου ίσος ή μικρότερος του 70, η έναρξη των δυσκολιών να εντοπίζεται πριν από την ηλικία των 18 και να υπάρχει έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε τουλάχιστον δύο από τους παρακάτω τομείς:

1. επικοινωνία,
2. αυτοεξυπηρέτηση,
3. διαβίωση στο σπίτι,
4. κοινωνικές δεξιότητες,
5. χρήση των πηγών της κοινότητας,
6. αυτονομία,
7. λειτουργικές σχολικές δεξιότητες,
8. εργασία,
9. ελεύθερος χρόνος,
10. υγεία και 
11. ασφάλεια.

Ανάλογα με την βαρύτητά της, η νοητική υστέρηση ταξινομείται σε 4 κατηγορίες:

1. Ήπια Νοητική Υστέρηση (με δείκτη νοημοσύνης από 50-55 έως 70),
2. Μέτρια Νοητική Υστέρηση (με δείκτη νοημοσύνης από 35-40 έως 50-55)
3. Σοβαρή Νοητική Υστέρηση (με δείκτη νοημοσύνης από 20-25 έως 35-40) και
4. Βαριά Νοητική Υστέρηση (με δείκτη νοημοσύνης κάτω από 20-25).

Αντίθετα με το DSM-IV, όμως, ο ψυχολόγος Kirk ταξινομεί τη νοητική υστέρηση με βάση τις μαθησιακές ικανότητες των ατόμων. Έτσι, έχουμε:

1. Τα εκπαιδεύσιμα άτομα. Πρόκειται για την ανώτερη βαθμίδα, όπου ο δείκτης νοημοσύνης είναι μεταξύ 50-75. Τα άτομα αυτής της κατηγορίας μπορούν να αποχτήσουν τις βασικές σχολικές γνώσεις και τις βασικές κοινωνικές και επαγγελματικές δεξιότητες. Συνήθως, τα καταφέρνουν να ζουν μερικώς ή ολικώς οικονομικά και κοινωνικά ανεξάρτητα.
2. Τα ασκήσιμα άτομα. Πρόκειται για την μεσαία βαθμίδα με δείκτη νοημοσύνης μεταξύ 20-50. Τα άτομα αυτά δεν μπορούν να αποχτήσουν τις βασικές σχολικές γνώσεις, μπορούν όμως να μάθουν τις δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης (καθαριότητα, ντύσιμο, φαγητό κ.τ.λ.). Συνήθως, απασχολούνται στα πλαίσια της οικογένειας ή σε ειδικά πλαίσια, όπως σε κάποια προστατευόμενα εργαστήρια.
3. Οι ιδιώτες. Πρόκειται για την κατώτερη βαθμίδα (δείκτης νοημοσύνης μικρότερος του 20). Δεν μπορούν να επωφεληθούν από καμιά αγωγή και έχουν ανάγκη από διαρκή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

Ωστόσο, χρησιμοποιείται περισσότερο ο διαχωρισμός του DSM και όχι του Kirk, για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, γιατί με τον διαχωρισμό που κάνει ο Kirk σε άτομα που μπορούν να εκπαιδευτούν και σε άτομα που δεν μπορούν, απορρίπτει την αξίας της εκπαίδευσης (με την ευρύτερη έννοια) και το δικαίωμα του κάθε παιδιού για εκπαίδευση. Δεύτερον, αυτός ο διαχωρισμός θέτει κάποια όρια ως προς το είδος της εκπαίδευσης που μπορούν να λάβουν τα παιδιά, ενώ με την πρόοδο της επιστήμης έχουν δημιουργηθεί προγράμματα εκπαίδευσης ακόμη και για τα παιδιά με βαριά νοητική υστέρηση.

Το ποσοστό εμφάνισης της νοητικής υστέρησης υπολογίζεται γύρω στο 1-3% του πληθυσμού, με ελαφρώς μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στα αγόρια από ότι στα κορίτσια. Όσον αφορά την αιτιολογία, καθώς η κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή είναι δύσκολο να βρεθεί ένας και μόνο αιτιολογικός παράγοντας. Περιβαλλοντικοί (συνθήκες διαβίωσης, χαμηλό μορφωτικό, οικονομικό, κοινωνικό επίπεδο των γονέων) και γεννητικοί παράγοντες (χρωμοσωμικές ανωμαλίες, προωρότητα, χαμηλό βάρος κατά την γέννηση, παιδικές ασθένειες) συμμετέχουν εξίσου. 

Στον χώρο της νοητικής υστέρησης, η πρόληψη αποτελεί επιτακτική ανάγκη, γιατί είναι η μόνη δυνατότητα (μέχρι τώρα) πλήρους αντιμετώπισης του προβλήματος. Ο προγεννητικός έλεγχος και η πλήρης ενημέρωση της μέλλουσας μητέρας για τα μέτρα υγιεινής που πρέπει να λαμβάνει, σε συνδυασμό με την οικονομική και ψυχική στήριξή της από το οικογενειακό της περιβάλλον αποτελούν τις βασικές παραμέτρους της πρόληψης της νοητικής υστέρησης. Αυτά όσον αφορά τη νοητική υστέρηση που οφείλεται σε γεννητικούς παράγοντες. Στην περίπτωση της περιβαλλοντικής νοητικής υστέρησης, η πρόληψη μπορεί να εφαρμοστεί με την κινητοποίηση ενός ολόκληρου δικτύου κοινωνικής πρόνοιας. Αν οι δημόσιοι φορείς σκέφτονταν πως πολλά από τα άτομα με νοητική υστέρηση θα μπορούσαν τώρα να αποτελούν εργατικό δυναμικό, η κατάσταση θα ήταν καλύτερη...